Þjóðviljinn - 14.12.1975, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. desember 1975.
ÁRNI BERGMANN
SKRIFAR
Skýjahóran
og borgar-
skapurinn
Jökull Jakobsson: Feilnóta I
fimmtu sinfóniunni. örn og
örlygur R. 1975 175 bls.
Það er naumast að það er
kvennafar hlaupið i
bókmenntirnar. Hagalin lætur
tvær konur rekja feril hinnar
þriðju. Vésteinn Lúðviksson
rekur eftirþanka Jóhönnu. Og
Jökull Jakobsson sendir frá sér
skáldsögu eftir langt hlé, þar sem
hann lætur ónafngreinda frú úr
Arnarnesinu eigra á milli
villunnar og kvennaklúbbanna og
svo ungs dópista i þakherbergi i
Þingholtunum — auk þess er
henni stillt upp andspænis sál-
fræðilegu tali og rauðsokkumál-
flutningi samtiðarinnar.
Konutetrið er „á miðjum vegi
ævi vorrar” og hefur komið sér i
rifbjergska klemmu með þeim
taugastrckkingi og þvi uppgosi
stórtiðinda sem henni fylgir. Hún
situr löngum og horfir i spegil og
er full af „örvilnun og ótta” af þvi
hún veit ekki hver hún er. Tóm-
leikinn hvolfir sér yfir hana og
henni finnst hún utanveltu og ekki
til sjálf nema kannski „þetta
augnablik þegar ég fæ það, þegar
ég sef hjá þessum óhreina strák i
Þingholtunum.” Hún segist vera
hundleið á þægilegu og þaul-
skipulögðu lifi sinu i Arnarnesi
með kurteisisbrosum, sauma-
klúbbastandi, frúarsnakki og
pólitisku framabrölti eigin-
mannsins. Og þegar þingholta-
strákur segist vera i háska, þá
lýsir hún sig reiðubúna að fylgja
honum á enda veraldar, heldur
mikla ræðu sem hún segir sjálf
haldna á „tungumáli sem við lær-
um ibió” — hún kann ekki annað:
,,Ég er búin að brenna allar brýr
að baki mér, gera uppreisn,
uppreisn gegn sjálfu rikisvaldinu
og þjóðkirkjunni, segja mig úr
lögum við borgaralegt samfélag,
leggja fjölskyldulifið i rúst, niður-
lægja eiginmann minn og
hneyksla dóttur mina ... Allt
vegna þin... eða öllu heldur vegna
ástarinnar.
En þetta ástarævintýri með
marokkiskri undirgefni á hippa-
slóðum reynist ekki neitt bjarg-
ráð Arnarnesfrúnni frekar en
annað. Stráksi fer með svik og
pretti. Húji fyllist mikilli heift og
væri maklegt að skjóta strákinn.
Eöa eiginmanninn. En gerir
hvorugt Æði hennar nægir aðeins
til að skjóta sundur virðulegt
stöðutákn — og hverfa siðan
til fyrri tilveru. Sandra, hippi,
sem okkur er likl. ætlað að taka
meira mark á en flestum öðrum
persónum bókarinnar, hefur
Jökull Jakobsson.
reyndar útskýrt að öðruvísi geti
þetta ekki farið. Frúin vildi að
visu losna úr prísund — en aðeins
með þeim skilmálum, að hún
fengi eitthvað annað betra, og
þegar hann brást — þá kom það i
ljós, að ,,þú ert ekki manneskja til
að standa á eigin fótum”... „Þú
varst bara að versla. Þú varst
ekki að gera uppreisn...”
Lesandinn þarf ekki að efast
um að Jökull Jakobsson er
reyndur höfundur sem kann
margt fyrir sér. Leikskáldinu
reynist auðvelt að smiða samtöl,
búa til senur sem láta uppi
háðlega afstöðu til ýmissa fyrir-
bæra með orðum þeirra, sem hlut
eiga að máli. Hér er einkum átt
við þá kafla, sem lýsa hinni
borgaralegu tilveru frúarinnar,
kokkteilum, saumaklúbbum,
góðgerðafélögum, heimilisblaða-
mennsku.framboðsstússi og öðru
þesslegu. Þetta er oft laglega
gert, en það er ekki stillt upp
nýjum skotspónum i lýsingu
þessa tilverusviðs né heldur
skeytin ydduð að ráði. At-
burðarásin er einnig fléttuð af
hagleik lengst af— að minnsta
kosti þarf lesandinn ekki að
kvarta yfir tíðindaleysi.
Jökull Jakobsson hefur oft
fjallað um hamingjudrauminn,
sem tengist kannski einhverri
ferð sem farin var fyrir löngu eða
óskandi væri að farin yrði.
Hvorugt verður til bjargar. I
meðferð þessa máls hafa ýmist
ráðið angurværir litir eða
gróteskir —þaðer meira afþeim
siðarnefndu i þessari bók, þótt
endalokin séu i anda einhvers-
konar ljóðræns dapurleika með
vangaveltum um að „kannski var
hamingjan i þvi fólgin að viður-
kenna, að hún var ekki til og
stoðaði ekki að leita hennar.”
Allir kostir eru vondir. Hvort sem
frúin er heima eða reynir að
leggjast út með strák sinum. Og
enn siður er von I liðsauka frá
þeim sem beita sálfræðum eða
samfélagsrýni á manneskjuna.
Frúin skýtur inn i játningu sina
öðru hvoru sálfræðingsútskýring-
um á athæfi sinu, sem eru
kannski ekki út i bláinn, en
allavega verulega færðar undir
háðsmerki. Enn sterkari verður
sú hneigð þegar að því kemur að
frúin rekstá skólasystur sina sem
kölluð er Volga Fress, og býður
hún upp á skilning og úrræði rót
tækrar jafnréttishreyfingar.
Snýst nú leikurinn upp i einfaldan
lykilróman: Volga Fress
skilgreinir arnarnesfrúna, sem
„skýjahóru” en það er einmitt
nafn sem Helga Kress bók-
menntafræðingur hefur gefið
ákveðnum hópi kvenpersóna i is-
lenskum bókmenntum.
Þótt borgaraskapurinn sé aum-
ur og hippaheimurinn háskasam-
legur, þá er þessum tveim
tilverusviðum lýst alveg
reiðilaust i skáldsögu Jökuls.
Ádrepan, það sem hún er, er
mjög hófleg, með vissum hætti
umburðarlynd — einhvern vegin i
tóntegundinni „svona var það og
er það enn”. Það spaugilega er
hinsvegar, að þegar vikið er að
nýlegum valkostum, málflutningi
kvennahreyfingarinnar nýju, þá
fyrst ereinsogbeiskjaog gremja
sæki i frásögnina. Sem er, nota
bene, hnykkt á með dularfullum
og illkvittnum tengslum milli
Volgu Fress og Vulgeros Frescos,
sem er óræð afstyrmisfigúra ná-
lægt sögulokum. t þessum
samanburði dugir vist ekki að
visa til þess að það sé ekki nema
eðlilegt að arnarnesfrúin sjálf
taki betur undir pólitiskar leik-
fléttur heldur elskul. forsætis-
ráðherra en vitundarvakningar-
boðskapar skessunnar Volgu.
Höfundursér til þess, að athyglin
beinist að honum sjálfum i þessu
máli og það er honum satt að
segja hæpinn ávinningur.
A.B.
Pólitísk reisudagbók
Gunnar IVI. Magnúss: Sæti
nr. 6. Skuggsjá 1975. — 343 bls.
I þessari bók rekur Gunnar
M.Magnúss,þúsundþjalasmiður i
rithöfundastétt, pólitiskan ævi-
feril sinn. Fyrst félagsmálaum-
svif i ungmennafélagsanda
vestur á Suðureyri, þá fyrstu
kynni af flokkadráttum og fram-
boðsmálum, kosningabaráttu og
nefndastörf fyrir Alþýðuflokkinn.
Kreppa og nasismahætta skipa
honum til vinstri i Alþyðuflokki
og leiða hann á fund Kristins og
Rauðra penna. Þá kemur alllangt
hlé á beinum pólitiskum umsvif-
um,en á striðsárum skrifar Gunn-
ar margt hjá sér af sambúðinni
við breskt og bandariskt heriið
(árangrinum kynntust menn i
hinu stóra verki hans Virkinu i
norðri) og um lýðveldisstofnun.
Frá sælum einingaranda ársins
1944 hverfur hann siðan að
dapurlegri tið um og eftir 1950
þegar bandarikjaher var á ný
smyglað inn i landið. Þá var
Gunnar einn helsti hvatamaður
að tilraun til að stofna viðtæk
samtök gegn hernáminu, sem var
merkileg og visir stærri tiðinda i
þeim efnum, þótt hún ekki heppn-
aðist þá vegna kaldastriðsmein-
semda ýmiss konar.
Saga þessi er ágripskennd og
gerist eins og i stökkum, enda eru
bein pólitisk afskipti misjafnlega
fyrirferðarmikil i lifi höfundar.
Pólitiskar ævisögur islenskar
hafa jafnvel enn fremur en aðrar
ævisögur verið gagnrýndar fyrir
að þær segðu frá of litlu. Þessi
bók hér skal ekki heldur sýknuð
af þeirri ákæru. En samt er hún
að mörgu leyti fyllri i vöngum,
markvissari en það sem maður
hefúr séð undanfarin ár af bókum
eftir menn sem miklu nær voru
þungamiðju og áhrifavaldi
stjórnmála en Gunnar, sem sat
aðeins nokkrar vikur á þingi.
Lýsing og skilgreining á stefn-
um eða straumum er ekki hin
sterkarihliðbókarinnar —er með
þeirri staðhæfingu alls ekki gert
litið úr þeirri blöndu ungmenna-
félagshugsjóna og skilnings á
nauðsynjamálum verklýðshreyf-
ingar sem er forsenda þjóðernis-
sinnaðrar vinstrihyggju höf-
undar. Til dæmis fer i hinni löngu
skýrslu um hreyfinguna gegn
hernum mjög litið fyrir viðleitni
til að meta stöðu þeirrar hreyf-
ingar hlutlægt, vanda hennar og
veikleika. Sömuleiðis finnst mér
Gunnari verða fulllitið úr þeim
ágæta félagsskap Rauðum penn-
um.
Miklu hressilegri og ismeygi-
legri verður framganga Gunnars
þegar hann vefur saman stjórn-
málum og persónulýsingum og
verða úr þessu skemmtilegar
svipmyndir af pólitisku andrúms-
lofti og menningarástandi. Slik-
um tökum nær hann t.d. á ferli
Asgeirs Ásgeirssonar vestur á
fjörðum. Þar, eins og siðar i
palladómum um alþingismenn,
kemur fram, að höfundi lætur vel
að lýsa mönnum með hnyttnum
samanburði eða með þvi að festa
þá i einu tilsvari eða viðbragði.
Viðbrögðum Ásgeirs Ásgeirsson-
ar við pólitiskum stóryrðum er
t.d. svo lýst sem „það var áþekk-
ast þvi að kasta steini i móberg i
fjallshlið. Móbergið heimtar
steininn til sin án bergmáls — og
hann kemur ekki til baka, heldur
rennur undan hallanum og hleður
utan á sig leðjunni úr seytlum
móbergsins”. Dr. Kristinn
Guðmundsson „minnti svolitið á
bónda sem hafði komið úr kaup-
stað á laugardagskvöldi og var nú
svolitið hýr eftir sæmilega vel
heppnaða kaupstaðarferð, við-
mótsgóður við alla á bænum,
hafði gefið krökkunum grál'ikjur,
konunni slifsi og og Bensa vinnu-
manni rjólbita.” Og þegar
Halldór á Kirkjubóli er ungur
maður i miklum ham gegn ihald-
inu á framboðsfundum vestra,
ávarpar hann Guðmund
Benediktsson, prúðan kontórista
á snærum ihaldsins, með þessum
orðum „þessi maður er samsekur
þeim sem brenndu Jóhann Húss á
báli”. Tónninn i þessum skrifum
er yfirleitt góðlátiegur (kannski
um of, þvi margur slúbbertinn
kemur við sögu),—En þó bregður
fyrir striðari tóntegunum, eink-
um þegar lýst er hamskiptum
Þorvalds Garðars Kristjánsson-
ar, sem átti mjög skjótan feril inn
i ihaldið eitt aukakosningahaust
1952.
Gunnar M. Magnúss setur i bók
sina langa kafla úr eigin samtima-
skrifum bæði um lýðveldishátið
og um baráttuna gegn hernum.
Vel má vera að þessir kaflar séu
of langir. En hitt er lika rétt, að
samklippingar úr blöðum eru
nokkuð drjúg aðferð til að færa
atvik nær manni. Manni verður
t.d. minnistæð gamla konan sem
kom á Þingvöll rétt fyrir lýð-
veldishátið, tók út forskot á sæl-
una og vissi þar með betur hvað
gerðist og hvernig þegar hún
siðar fylgdist með öllu saman i
útvarpi Greinaflokkurinn
„Gegn her i landi” rifjar upp
málflutning hersandstæðinga:
hve rfgbundinn hann var sögu og
skáldskap og siðferðismálum —-
um leið fáum við nokkuð glögga
mynd af breytingum á þessum
málflutningi siðar — hvernig
hann hefur i auknum mæli verið
Gunnar M. Magnúss
settur f alþjóðlegt samhengi um
leið og hann tengist kappræðu um
sjálfa gerð hins islenska sam-
félags.
AB.