Þjóðviljinn - 16.05.1976, Side 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 16. mai 1976.
RÁÐLEGGING ÓLAFS GUNNLAUGSSONAR TIL PÁFASTÓLS 1857
Endurreisum á íslandi
þjóölega kaþólska kirkju
Kristin kirkja er sam-
of in sögu íslensku þjóðar-
innar í meira en 9 aldir af
þeim 11 sem landið hefir
verið byggt norrænum
mönnum. Þetta heyrum
við öðruhverju ásamt við-
eigandi útleggingu af
munni vorra ágætu þjóð-
kirkjupresta. Oftar en
ekki vill það þó gleymast
að hinn lútherski siður
sem nú játum vér, á sér
snöggtum skemmri sögu í
landinu en sú heilaga al-
menna kirkja sem hefir
páfann í Rómi fyrir sinn
stýrimann. Trúarlíf lúth-
erskunnar hefir skilað
miklu minni og fáskrúð-
ugri ávöxtum en
kaþólskan gerði, og er því
þá ekki gleymt að séra
Hallgrímur stóð með
Lúther. íslendingasögur
og aðrar fornbókmenntir
eru gegnsýrðar af
kaþólskum siðaboðskap,
einnig þau verk sem
geyma fornlegust minni.
Það var auðvitað engin
hætta á því að klaustrin
veittu skjól einhverjum
gróðri sem andstæður
væri Iíf sviðhorf um
kirkjunnar. . Gífurlegt
magn helgisagna og lof-
kvæða um Mariu mey og
aðra helga menn er til frá
kaþólskum tíma, og er
það raunar ýmissa
manna mál að þar hafi
* ekki verið hugað að sem
skyldi. Kaþólskur siður
hef ir að vísu verið endur-
reistur í landinu, en í
smáum stíl og án sýni-
legra tengsla við hina
gömlu arfleifð þjóðlegra
kaþólskra verðmæta. Svo
virðist vera sem siðari
sendimenn páfa hafi ekki
haft skilning á þeim við-
horfum sem Olafur
Gunnlaugsson brýndi
fyrir kardinálaráðinu
nokkrum áratugum áður
en kaþólskur söfnuður
var stofnaður hér á ís-
landi á ný að Jóni Arasyni
höggnum.
Þaö sem hér fer á eftir er
unniö uppúr grein i SÖGU,
timariti Sögufélagsins, nýlega
útkomnu hefti. Þar er birt
„Álitsgerð Ólafs Gunnlaugs-
sonar” frá 1857 i þýðingu
Gunnars T. Guömundssonar, og
ritar hann einnig nokkur for-
málsorð, sem hér er.stuðst við.
Ólafur Gunnlaugsson var
sonur Stefáns Gunnlaugssonar
sem gegndi embætti lands- og
bæjarfógeta um áratugsskeiö
laust fyrir miöja 19. öld. Var
hann settur til mennta og nám
við háskólann i Kaupmanna-
höfn. Um þetta leyti barst
kaþólskt trúboð til Norðurlanda
og lét Ólafurskirast. Gekk hann
i þjónustu Djúnka þess, sem
Gröndal segir frá i Dægradvöl
sinni, og sumarið 1857 aöstoöaöi
hann Bernharð prest við að
Prestarnir
stundi búskap
og haldi betri
skóla en
stjórnin, —
kirkjan byggi á
þjóðlegum
bókmenntum
frá kaþólska
tímanum
veita frönskum sjómönnum á
Austfjöröum andlega þjónustu
og um leiö að undirbúa jaröveg-
inn fyrir trúboð meðal islend-
inga. Hvarf þá Ólafur til Róms
og samdi um haustið skýrslu um
trúboðshorfur sem leggja skyldi
fyrir yfirmenn trúboðsnefndar-
innar, kardinálaráðið. Ólafur,
og einnig Bertel bróðir hans,
stundaði um skeið nám við há-
skólann i Leuven (Louvain) i
Belgiu, sneri sér siðar að stjórn-
málum og gerðist ritstjóri
franska blaðsins Le Nord sem
þekkt var viöa um Evrópu.
Hefst nú endursögnin á skýrslu
ólafs Gunnlaugssonar, en hún
er varðveitt i skjalasafni Vati-
kansins, afrit hjá erkibiskups-
stólnum I Reykjavfk.
Lútherstrú og
Kaupinhafnar-
háskóli
Fyrst rifjar Ólafur upp að
allar samgöngur við nyrstu
lönd Evrópu hafi að þvi er páfa-
stól áhrærði veriö rofnar i þrjár
aldir, en nú hafi tveim árum
fyrr verið sett á stofn postullegt
umdæmi norðurheimskautsins.
„Undirritaður hefur orðið svo
gæfusamur að hafa hlotið köllun
til að þekkja sannleikann, enda
þótt hann hafi fæðst i lútherskri
trú og stundað nám við háskól-
ann i Kaupmannahöfn". Telji
hann sér skylt að láta i té upp-
lýsingar um land sitt og leggja
til ráð er stuðlað gætu að endur-
reisn kaþólsku kirkjunnar þar.
Sérstakar aðstæður,
sérstakar þarfir
Ólafur hefir glöggt auga fyrir
pólitikinni i málinu og segir:
„Vegna hinna sérstöku að-
stæðna á tslandi er nauðsynlegt
að gera i fyrstu grein fyrir á
hvern hátt kirkjunni var komið
á fót I þessu iandi, þvi að sama
aðferð er ennþá að mestu leyti
nothæf. Hinir vitru háttvirtu
biskupar sem lögðu grunninn að
kirkjunni á Norðurlöndum, og
sá árangur sem þeir náðu, færa
okkur reyndar heim sanninn um
að þeir hafi hagað störfum
sinum i samræmi við þarfir
hvers lands og haft til að bera
djúpstæða þekkingu á eðli
hverrar þjóðar”.
utlendíngar fá
engu áorkað
Ólafur segir i stuttu en skýru
máli frá kristnitöku og erfið-
leikum kristninnar i upphafi:
„Þá hafði landið enn ekki is-
íenskan prest og fyrstu
biskuparnir voru allir út-
lendingar”. „ókleift var að
stunda trúboð á meðan klerkar i
landinu voru eingöngu út-
lendingar. Kristin trú var þvi
ekki á tslandi nema að nafninu
til þangað til fyrsti islenski
biskupinn, tsleifur,”...vigðist.
Sameina veraldlega og
trúarlega fræðslu
Ólafur segir frá fræðslu-
starfsemi tsleifs og annarra
biskupa: „Kennslan var ekki
eingöngu trúarleg.þvi að flestir
nemendanna áttu siðar eftir að
gegna opinberum
störfum..Þessi tilraun biskups-
ins til að sameina veraldlega og
trúarlega fræðslu tókst svo vel
að eftir 50 ár yoru næstum allir
embættismenn landsins valdir
úr Skálholtsskóla. Fyrir atfylgi
biskupanna og þessara manna
sem meðtekið höfðu anda
kirkjunnar, þó að þeir væru
leikmenn, læsti kristnin sig
brátt um lif þjóðarinnar, lög
landsins og stofnanir”.
Klausturbókmenntir
enn til gagns
Siöan er getið fleiri biskupa og
minnst á stofnun Hólastóls og á
skólann þar. „Meira að segja
stóðu allmargir mjög áhrifa-
miklir leikmenn fyrir útbreiðslu
trúarinnar og trúfræðanna með
þvi að koma upp skólum efir
fyrirmynd biskupanna. A
þennan hátt varð fjöldi lærðra
manna brátt svo mikill að is-
lendingar gátu á 12. öld séð
norömönnum fyrir nokkrum
biskupum, en norðmenn virðast
ekki hafa farið eins að”.
„Klaustrin sem voru 10 fyrir
siðaskipti veittu einnig mikils-
verða kennslu i þjóðlegum og
kaþólskum fræðum á íslandi.
Frá þessum klaustrum hefur
komið stór hluti miðaldabók-
mennta á tslandi og geta þær
enn verið kirkjunni til mikils
gagns á Norðurlöndum”.
Vera Idarvafstur
presta
Ólafur leggur sig i lima við aö
reyna að sannfæra páfastól um
það að kaþólsk kirkja á tslandi
þurfi að vera þjóðleg stofnun og
tengd lifi fólksins:
„Landshættir og enn frekar
stofnanir sem tengdar voru lýð-
veldinu lögðu þær skyldur á
prestana að taka oft þátt i op-
inberu lifi. Þessi þátttaka i
stjórnmálum og opinberum
máium var prestunum ekki
ávallt þægileg, en þó má segja
að hún hafi verið þeim nauðsyn-
leg til að gæða lög og stofnanir
landsins anda trúarinnar”.
Lok lýðveldis,
hnignun kirkjunnar
Eftir endalok islenska
lýðveldissins (sem oss er
tamara að kalla þjóðveldi) varð
„ástand kaþólsku kirkjunnar á
Islandi afleitt”, segir Ólafur.
Konungur setti hingað útlenda
biskupa og hafði það „hinar
hörmulegustu afleiðingar”.
Þvi næst segir frá siða-
skiptum og andstöðu lands-
Landakotskirkja i Reykjavik. — Er 120 ára gömul trúboðsskýrsla Ólafs Gunniaugssonar ekki hin
þarfasta áminning til kaþólsku kirkjunnar á tslandi i dag um að gæta nú vel þjóölegs arfs I starfi sinu?
Hvar eru útgáfur Landakosts á biskupasögum, Márfuvlsum, dýrlingasögum og öðrum þýðingum
helgum?
mmm

wm
I
manna við hinn nýja sið sem
spratt af þvi einu að „konungur
ætlaöi einfaldlega að leggja
undir sig allar eignir kirkjunnar
sem voru ekki svo litlar”.
Ólafur Gunnlaugsson segir
siöan ýmislegt sem hér verður
ekki rakið um leifar kaþólsks
anda i trúarlifi og siðum is-
lendinga.
Kaþólk kirkja og
íslenskt sjálfstæði
Og enn heldur Ólafur áfram
að reka áróður fyrir kirkju-
skipan er ýti undir sjálfstæði is-
lendinga og segir um dönsku
stjórnina: „
„Stjórnin skildi mjög vel
áhrifamátt kennslunnar og hún
færði sér i nyt einokun I fræðslu-
málum og verslun til að tengja
tsland i Danmörku og mót-
mælendatrú. Verslunarein-
okunin sem ekki var numin úr
gildi fyrren fyrir fáeinum árum
lagði bann við þvi að nokkur
þjóð stundaði verslun hér á
landi og var þannig mjög skað-
leg efnalegri velferð landsins.
Fræðslan var skilyrðislaust sett
undir stjórn lúthersku
biskupanna. Nauðsynlegt var að
nema við háskólann i Káup-
mannahöfn til þess að geta orðið
embættismaður”.
Fordæmi i
veraldlegum efnum
Hvernig á nú að boða is-
lendingum réttan kaþólskan sið
að nýju? að mati ólafs. Ekki
með farandprédikurum, allra
sist útlendingum, heldur með
þvi að fara að dæmi fyrstu
kaþólsku biskupanna: „Fyrst
komu þeir á fót miðstöð, upp-
sprettulind, sem kenningarnar
smám saman bárust frá og út-
breiddust með uppfræðslu”.
Nauðsynlegt er, segir Ólafur,
„að trúboðið fái fast aðsetur þar
sem prestarnir munu búa og
stunda jaröyrkju til að gefa is-
lendingum gott fordæmi i
veraldlegum efnum.. Þeir eiga
að laða til sin æskuna með þvi að
veita henni fræðslu sem er sam-
bærileg og jafnvel betri en sú er
fæst við lærða skólann i Reykja-
vik sem skipulagður er eftir
danskri fyrirmynd og sifellt að
verða óvinsælli.”
Hlúa að rótum
kaþólskrar menningar
„Onnur afarmikilvæg aðferð
tilað hafa áhrif á islensku þjóð-
ina er aö endurprenta kaþólskar
bókmenntir. Það gefur auga leið
aö uppbyggilegar erlendar
bækur sem alls ekki eru alltaf
vel þýddar munu ekki gera
sama gagn og þjóðlegar
kaþólskar bókmenntir. Miklar
bókmenntir hafa sprottið af
rótum kaþólskrar menn-
ingar á Islandi á 12., 13. og 14.
öld. Mikill hluti þeirra hefur enn
ekki verið gefinn út og mun
eftilvill glatast i söfnum á
Noröurlöndum án þess að vinna
málstað kirkjunnar gagn, ef
ekki verður brátt fundið ráð til
að gefa þær út. Efni þeirra er
fjölbreytilegt: saga leikmanna
og kirkju á Norðurlöndum,
veraldlegur og trúarlegur
skáldskapur, dýrlingasögur,
bækur um trúmál, lofsöngur um
heilaga Mariu mey osfrv.”
Ljúkum vér svo þessari upp-
rifjun á kaþólskri trúboðs-
skýrslu frá árinu 1857. — hj—