Þjóðviljinn - 21.11.1976, Síða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. nóvember 1976
ARNI BERGMANN
SKRIFAR
Kristinn E. Andrésson. Um
islenskar bókmenntir. Ritgeróir
I. Mál og Menning 1976. 2§2 bls.
Mál og menning hefur hafist
handa um þaö þarfa verk ah gefa
út úrval ritgeröa Kristins E.
Andréssonar og annast Sigfús
Daöason útgáfuna. I þessu fyrra
bindi ritgerða um Islenskar bók-
menntir eru fyrst og fremst rit-
smlöar frá fjóröa áratugnum, frá
tíma Rauöra penna. bær segja
frá baráttuKristins fyrir skilningi
á þjóöfélagslegu samhengi I bók-
menntum, fyrir bókmenntum
sem vopni I strlöi alþýðu. Svar
hans viö spurningum þeim sem
tlmar kreppu, fasisma og harörar
stéttabaráttu beina til bók-
menntamanna er sósialrealismi,
raunsæislegar bókmenntir inni-
haldandi gagnrýni á rlkjandi
ef þeir t.d. bera saman skrif hans
um Halldór Laxness viö annaö
sem um þann höfund var þá skrif-
að. Alhæfingar hans og tengingar
komast stundum á tæpt vaö, en
það er I þeim einatt
bráöskemmtileg sveifla og áræöi.
Ég bendi I þessu samhengi á túlk-
un hans á viöureign Matthlasar
Jochumssonar við trú og efa-
semdir. Matthías er, segir
Kristinn, kvalinn af efasemdum,
en hann sleppir samt ekki trúnni
vill ekki gera það, vogar þaö ekki.
„Það er ótti barnsins við aö
sleppa handriöinu, ótti Islands 19.
aldarinnar viö að hlaupa út úr
fortíö sinni”. Og þessari sveiflu
frá.hinni nákomnu líkingu þjóðar
í draumi
um djarft
DÖCuD
Kristinn E. Andrésson.
Snillingar og
þjóðarstolt
Marxismi Kristins var honum
mikill aflgjafi, þótt hann væri
ekki óskeikull leiöarvlsir. Um leiö
skulum við jafnan hafa það I
huga, að hver maöur er stærri og
samsettari en kenning hans.
Róttækni Kristins fylgir á veg,
eins og sjá má í fyrstu greinum
bókarinnar sem fjalla um snill-
inga og innblástur, djúp aðdáun á
miklum afrekum i listum, bókm.,
heimspeki, gott ef ekki tign-
un þeirra manna sem hæst ber á
þessum sviðum. Þessi afstaða
þýðir m.a. að Kristinn ætlar
bókmenntum mjög stóran hlut,
logar af metnaöi fyrir þeirra
hönd. Þvl er hrifning hans svo
sterk og einlæg, þegar hann sér
kjarna meiriháttar breytinga og
átaka I mannlegu félagi
kristallast I miklum bókmennta-
verkum. Og þessi fögnuður tvinn-
ast einnig saman viö sterka
þjóöernishyggju. Af samruna
allra þessarra þátta má skilja,
hvers vegna Jónas Hallgrimsson
verður Kristni sannur dýrlingur
og miklu hugstæöari en stjórn-
málaforingjar 19. aldar — meö
Jónasi fær land og þjóö málið meö
nýjum hætti segir Kristinn í nafn-
togaðri, ljóðrænni esseyju sinni
um „Ég bið að heilsa”. Hrifning
hansaf Matthíasi Jochumssyni er
tengd þvi, að Matthias sé svo
prýðilegt dæmi um „þetta vakn-
andi, hlustandi Island”.
Halldór Laxnes
og voldugt ævintýr
ástand og fyrirheit um þróun til
betra heims. Hvaö eftir annaö
mætir lesanda sú sannfæring
Kristins, aö þeir tímar séu komn-
ir, að stórvirki á sviöi
bókmennta verði ekki lengur unn-
in nema meö fulltingi marxisks
skilnings á þjóðflélaginu, meö líf-
rænu sambandi við róttækasta
hluta alþýðuhreyfingar. A
naktastan hátt kemur þetta fram
I umsögn um fyrst skáldsögu
Jóhannesar úr Kötlum. „Og
björgin klofnuöu. Þar segir:
„Sökum sinna raunhæfu sjónar-
miða eru það kommúnistarnir
einir,sem geta lýst veruleikanum
á sannan og hlutlausan hátt..
Því er það kommúnistanna að
skapa listaverkin sem fela sann-
leikann í sér”.
Þegar vikið er að hlutum sem
þessum, þá glotta þeir borgara-
legu jafnan fegnir mjög og segja
sem svo, að lltill spámaður hafi
Kristinn verið. Þeir hafa einmitt
reynt aðafgreiða framlag hans til
íslenskrar bókmenntaumræðu
meö einangruðum Ivitnunum af
þvl tagi sem ég fyrst nefndi (EBa
svo var alltaf meðan Kristinn
sjálfur var ofar moldu, þótt nú
megi alveg eins búast við ein-
hverju hræsnisþrugli um ágæti
Kristins úr þeirri átt). En satt
best að segja munu Ivitnanir sem
þessi hér að ofan reynast harla
villandi um málflutning Kristins,
hvað sem menn ætluöu annars að
sanna. Það er svo margt sem þá á
eftir að skoða.
Til hvers'
marxismi?
I fyrsta lagi rifjast það upp
fyrir lesanda ritgerðanna, að
Kristni verður I raun mikið úr
slnum marxlsku viðhorfum, hann
nýtir þau á skemmtilegan og
persónulegan hátt. Hann bregöur
á texta og höfunda ljósi, sem ekki
er I vörslum hinna, bendir á ný
tengsli og samhengi, örfar og ögr-
ar — þetta geta menn sannreynt
við barn er haldiö út á stærri vett-
váiig: skáld og þjóð og mannkyn
allt á krossgötum, þar sem spurt
er hvert skal halda, og eitthvað
stórt I vændum. Marxisk viðhorf
Kristins njóta sln og vel I túlkun á
þverstæðum einstaklingshyggju
Einars Benediktssonar og á
afrekum og takmörkunum hins
Ihaldssama söngvara hetjuskap-
arins, Guðmundar á Sandi. Og
þaö þarf pólitlska yfirsýn Kristins
til að gera jafn skilmerkilega, og
hann gerir, grein fyrir skyldleika
þess andrúmslofts, sem ríkir á
Sviðinsvík á þarvistardögum
ólafs Kárasonar, við fasismann,
sem þá fer sigurför um Evrópu.
Vígreifur í ritdeilu
1 öðru lagi skulu menn ekki
gleyma þvi, að bókmenntaleg
þróun áratugsins tekur undir
viðhorf Kristins af miklum krafti,
hún er I senn forsenda þeirra og
endurspeglun. Halldór, Þórberg-
ur, Jóhannes og margir fleiri
ágætir höfundar eru ötulir tals-
menn sósialfskra viöhorfa I verk-
um slnum. Halldór verður alþjóð-
legur stórmeistari hinnar félags-
legu skáldsögu. Mikið af þessu
bindi er einmitt helgað skáldsög-
um Halldórs og baráttu fyrir
þeim. 1 þeim slag verður penni
Kristins einna hvassastur og
háðskastur, og nægir þar að
minna á fræga grein, Rauös-
mýrarmaddaman hefur orðiö,
þar sem hann fer kostulega með
slóttuga viðieitni Jónasar frá
Hriflu ti! að snúa tfðindum úr
Sjálfstæðu fólki sér f hag. önnur
deilugrein, „Grasgarður
forheimskunnar” frá 1940 er
snöfurleg úttekt á því menningar-
ástandi sem einkenndist af of-
sóknum á hendur Halldóri
Laxness og fleiri mönnum ágæt-
um og firnalegu lofi um Guðmund
Hagalfn, Það er einkar nytsam-
legt að rifja upp grein sem þessa,
og ekki ætti hún sföur að vera
góður lestur úngu fólki, sem held-
ur kannski að enginn af kynslóð
þessa tlma hafi neitt að skamm-
ast sín fyrir, nema þeir sem settu
traust sitt á Stalin. Við vitum að
það gerðu þeir Kristinn og
Halldór og Þórbergur og fleiri
menn ágætir og við vitum einnig,
hvað sem um valkosti fjórða
áratugsins má segja, að þeir
gerðu það ekki sér til framdráttar
eða bitlinga.
Krafan um
sósíalrealisma
Ritgerðasafnið staðfestir það
einnig, að krafa Kristins um
sóslalrealisma var I reynd aldrei
eins þröng og viða annarsstaðar,
og það er mikill munur á því sem
hann er að fara og því sem t.d.
sovéskir menningarpáfar fara
með á svipuðum tíma. Kröfugerð
Kristins var og er ekki yfir gagn-
rýni hafin, siður en svo. En hún
þýddi allavega ekki blindi á
ávirðingar samherja, né heldur á
kostihöfunda sem hugsuðu á ann-
an hátt.
Það mætti jafnvel halda þvi
fram, að Kristinn hafi ekki síst
sýnt óþarfa tilætlunarsemi sam-
ferðamönnum slnum um róttæka
bókmenntastefnu. Það gat t.d.
verið hæpiö að kvarta yfir því að
persónur I Heimsljósi „veita ekki
þá leiðsögn, sem mörgum er kær,
eru ekki sjálfar fyrirmyndir, sem
svo æskilegt er aö eiga á jafn ráð-
þrota tímum”. Svipað má segja
um eindregin tilmæli til Steins
Steinarrs að hann fari nú að taka
sig á I pólitlkinni. Skýr dæmi um
kröfuhörku I garð samherja eru
greinarnar tvær um fyrstu skáld-
sögur Jóhannesar úr Kötlum.
Kristinn lofar áræði Jóhannesar
og einlægni, en hlifir honum
hvergi. Hann finnur Jóhannesi
það einkum til toráttu, að hann
standi of nálægt atburðum og
persónum með kapp sitt og til-
finningahita, þvingi þær um of
undir ákveðinn vilja sinn. Það er
einkar fróðlegt að sjá, hvernig
kröfur smekks og raunsæis verða
hjá Kristni sterkari en samúð
með „ákveðnum vilja”
Jóhannesar, vilja sem þeir félag-
ar áttu saman.
Örlæti
Og Kristinn er fullur af örlæti I
garð margra ágætra skálda, sem
fara allt aðrar leiðir en hann
sjálfur, og hans nánustu
bókmenntavinir. Margir hafa
hnýtt I Matthias Jochumsson
fyrir að sleppa „billega” frá
mörgum skáldskaparvanda, en
þvl fer fjarri að Kristinn taki
undir þaö tal. Þvert á móti: hann
hrífstaf hinnisterku mannúð sem
hann telur kjarna skáldskapar
Matthlasar, af þeirri frelsishvöt,
sem hann telur enn ómengaða af
syndafalli síðborgaralegs heims.
„Hver á orð um aðra eins snilld? ”
segir Kristinn um ,,lágn.” Einars
Benediktssonar og margar til-
vitnanir aðrar mætti tilfæra til
sönnunar á hrifningu hans af
afrekum skáldsins. En um leið
vill hann gá aö þvi, hvort það
getur ekki verið „nauðsyn að
verjast áhrifum hans” „velja og
hafna” og þar á hann við þá
skoðun sína, að samfléttuð heim-
spekileg leit Einars og þróun
kapltalismans hafi leitt skáldið út
á blindgötur.Menn geta deilt um
slíka túlkun, en miklu
hreinskiptnari er slik aðferð, en
hið óskilgreinda frukt fyrir stór-
um nöfnum, sem svo algengt er I
bókmenntaumræðu — hafi höf-
undur náð vissri stærð er um leið
goðgá að spyrja að því, hvað hann
sé að fara! Enn vil ég benda á
einhverja bestu grein bókarinnar,
„Styrjöld Guömundar á Sandi”
sem skilgreinir af fullkominni
virðingu skáldskap og
hugmyndasögu skálds, sem dreg-
ur um flest þveröfugar ályktanir
af harðri llfsbaráttu alþýðu en
Kristinn og aðrir Rauðir pennar.
Og hrifningin af Halldóri
Laxness, sem brýst yfir allar
stiflur íslenskrar varfærni þegar I
grein um S ölku V ölku 1932, hún er
ekki barasta fögnuður yfir bróður
I sósialisma, eins og einhverjir
menn ku nú halda. Hér fer stolt
islendings sem sér fyrr en flestir
aörir hvað er að gerast. „Sagan
er órækasta sönnun fyrir þvi að
við erum aftur orðin frjáls þjóð”
segir Krstinn um Sölku Völku og
einnig að, nú höfum við eignast
skáld „sem er líklegt til að geta
sannað tilverurétt okkar að nýju
meðal þjóðanna”. Tuttugu árum
síðar, í ræðu til heiðurs Halldóri
fimmtugum 1952, komst próf. Jón
Helgason að orði á þá leið, að ef
Islendingar geti, þrátt fyrir allt,
borið höfuð hátt þá „veldur þvi
einn maður, aðeins einn”. Og hin-
ir treghrifnu Islendingar létu víst
ekki sannfærast fyrr en fjögur ár
enn voru liðin og skeyti barst frá
Stokkhólmi, sem íhald hér um
slóðir telur verstu borg I heimi,
næst á eftir Moskvu.
Birta
Við ræddum um það I upphafi,
að Kristinn boðar þá kenningu á
fjórða áratugnum, að héðan af
verðiafrek Ibókmenntum trauðla
unnin á vettvangi borgaralegrar
hugsunar, leiðin til hinna hæstu
tinda verði aðeins gengin I
samfylgd alþýöu og sóslalískrar
hugsjónar. Margir munu vafa-
laust játa,aðþetta viðhorf hafi að
sönnu dugað Kristni til örfandi
úttektar á meginstraumum i
timanum, en að framvinda mála
á næsta skeiði hafi afsannaö spá-
sögn hans. Það má rétt vera, að
Kristinn hafi ekki, frekar en
margir aðrir bjartsýnir og
róttækir menn á þeim tíma, séð
fyrir, hve þverst®ðufullt
samband bókmennta og
samfélagsþróunar getur orðið.
En hrifning og eldmóður Kristins,
sem marxiskar hugsjónir eiga
sterkastan þátt I, bera enn birtu
ágæta, það er enn sterkara llf I
þessum ritgerðum en menn okkar
efasemdatlma gætu við búist.
Bók þessi er ögrandi áminning
um það, að þá fyrst er afturhaldi
af öllu tagi tryggður sigur, þegar
menn neita fyrirfram að gefa sig
á vald „draumi um djarft og
voldugt ævintýr” — af þvl þeir fá
ekki upp á vasann tryggingu fyrir
farsælum endalokum.
Arni Bergmann.