Þjóðviljinn - 13.02.1977, Blaðsíða 13

12 — StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 13. febrúar 1977
Sunnudagur 13. febrúar 1977 ÞJÓÐVILJINN — StÐA — 13
Fremst á myndinni sjást tóftir bæjarins Brattsholtshjáleigu. Þar ólust Kolbeinssynir upp. Brattsholt
sést fjær (Ljósm.: GFr)
í Þjóðviljanum á mið-
vikudag var skýrt frá
Kambsráni sem framið
var fyrir réttum 150 ár-
um. Réðust þá fjórir
grimuklæddir menn inn
i bæinn Kamb i Villinga-
holtshreppi, bundu
heimilisfólkið þar sem
það lá nakið i rúmum
sinum og rændu bónd-
ann Hjört Jónsson stór-
fé. Hver voru tildrög
þessa ráns og hver þjóð-
félagslegur bakgrunn-
ur? Saga Kambsráns-
manna gefur fullt tilefni
til að velta fyrir sér
jarðvegi ránsmanna
hugmyndaheimi og að-
stæðum á íslandi á önd-
verðri 19. öld.
Langkúgaðir hlustuðu
islendingar eftir
lausnarorðinu
Skemmst er frá þvl aö segja aö
islendingar voru á þessum tima
aö byrja aö rétta úr kútnum eftir
mesta hörmungaskeiö Islands-
sögunnar. Drepsóttir og hungurs-
neyöir höföu nær riöiö þjóöinni aö
fullu. Langkúgaöir hlustuöu is-
lendingar eftir lausnaroröinu og
þaö var nærri. Hugmyndir
frönsku stjórnarbyltingarinnar
fóru eins og logi yfir akur Evrópu.
Þó aö pólitiskar hræringar létu
ekki enn á sér kræla á hinu norö-
læga útskeri fer ekki hjá þvi aö
veikur ómur af byltingar-
skarkalanum og tryllingnum úti i
hinum stóra heimi hafi borist til
útspertra eyrna kotkarla og
menntaþyrstra ungmenna. Etv.
er upplausnin og glæpaöldin á 3ja
áratugnum aöeins undanfari póli-
tfskrar vakningar. Uppreisn og
útrás hinna þrautpindu án skýrra
markmiöa.
Andhverfa háleitra hug-
sjóna
Guöni Jónsson segir i formála
fyrir bók Brynjólfs á Minna Núpi
um Kambsránsmenn:
„Hinar háleitu hugsjónir
stjórnarbyltingarinnar frelsi,
jafnrétti og bræöralag áttu slna
andhverfu hjá illa upplýstu fólki
vföa um lönd og uröu aö
viröingarleysi fyrir lögum og
rétti eöa aö kröfu um sjálftækan
rétt.”
Kambsránsmenn voru allir af
fátæku kotfólki komnir. Samt
voru þeir atgervismenn aö mörgu
leyti eftir þvi sem sagan hermir.
Kannski hefur þá einungis skort
tækifæri og réttan farveg fyrir
hæfileika sina.
Hrói höttur Islands
Siguröur Gottsvinsson, foringi
Kambsránsmanna var kominn af
frægu fólki austan úr Hreppum.
Faöir hans viröist hafa veriö eins
konar Hrói höttur síns tima á Is-
landi. Hann hét Gottsvin Jónsson
og þótti snemma afburöamaöur
aö afli, vexti, áræöi og fimleik.
Hann var vinsæll, einkum vegna
þess hve góöur hann var lítil-
mennum og fátæklingum, fágæt-
ur kostur á þeim dögum. Hins
vegar var hann óvæginn viö þá
sem voru honum jafnsnjallir eöa
meiri og ef I hart fór sveifst hann
engra illmennskubragöa, segir
sagan. Hann var fljótegndur til
reiöi ef hann var drukkinn og var
þá aösúgsmikill og orövondur og
iét oft á sér heyra aö hann tryöi
hvorki tilveru guös né ööru lífí.
Á einhverju verða
mennirnir að lifa
Gottsvin var annálaöur þjófur
þar eystra en smaug lengi undan
réttvlsinni. Einkum stal hann af
efnaðri bændum en alltaf fór orö
af honum hversu góöur hann var
viö smælingja.
Einu sinni var stolið af
Gottsvini. Þá brosti hann við og
sagöi: „Hvaö er um þaö aö tala,
maöur lifandi. A einhverju veröa
mennirnir aö lifa” Alla ævi hélt
Gottsvin þeirri venju aö tala vel
um aöra menn á bak og hnekkja
hörðum dómum um þá er eitt-
hvaö varö á. Kristin kona
Gottsvins var hiö versta skass og
var mest kennt um aö hafa æst
upp hinar verri tilhneigingar hjá
manni slnum og börnum þeirra
og bælt niður hinar betri.
Heimilisbragur var vondur:
skapofsi, drykkjuskapur og fá-
tækt. Við sllkar aöstæöur ólst
ránsmaöurinn og ofstopamaöur-
inn Sigúröur Gottsvinsson upp og
lýsir sagan honum svo:
Við litilmagna fór
honum ætið vel.
„Frá skaplyndi Siguröar er svo
sagt, aö hversdagslega hafi hann
veriö hæglátur, fáskiptinn og fá-
máll en tekið þó vel gamni og ver-
iö yfir höfuö umgengnisgóöur. En
þá er svo bar viö, aö hann vildi
annað en aörir, þá fór hann sínu
fram, hvaö sem hver sagði, og ef
þá átti aö setja sig á móti honum,
varö hann heldur stór I skapi og
var þá til með aö hræöa þá er
hann átti viö aö skipta. Viö lítil-
magna fór honum ætiö vel, ef þeir
voru honum eftirlátir, og viö
börn lét hann sér einkar kært:
þaö var hans mesta yndi aö leika
viö þau, en þar næst aö riöa góö-
um hestum: þeim unni hann og
var laginn reiömaöur. Vel vildi
hann fara meö allar skepnur.
Sagt er, aö hann hafi oft látiö á
sér heyra, ef tilrætt varö um
þjófnaö, aö eigi vildi hann smá-
Þennan sirkil er taliö aö Jón Geirmundsson hafi komiö meö úr fanga-
vistinni I Kaupmannahöfn. Hann er nú I byggöasafninu á Selfossi.
(Ljósmyndastofa Suöuriands)
Tóftir bæjarins aö Leiöólfsstööum I Flóa. Þar bjó Siguröur Gottsveinsson ásamt konu sinni Vilborgu. Hún var 30 árum eldrien hann. (Ljósm.: GFr)
Synd að stela frá
H
fátækum en syndlaust
frá ríkum”
Rýnt í hugarfar Kambsránsmanna
og öld þeirra
stela, slst frá fátækum: en aö
stela frá rikum ef talsvert væri I
aöra hönd, svo eigi þyrfti aftur aö
stela þaö mundi hann ekki láta
sér fyrir brjósti brenna, þó þvi
fylgdi nokkur hætta. Aldrei varð
þess vart, aö hann hræddist hvaö
sem fyrir kom.”.
Eins og Grettir forðum
Margar sögur eru sagöar frá
fráleik og fimi Sigurðar eins og
þegar hann hljóp yfir Bleiksár-
gljúfur meö viöarbyröi á bakinu
en sagt var um hann eins og
Gretti foröum aö minni heföi
hann gæfu en gervileik.
Arið 1825 kvæntist Siguröur
ekkju A Leiöólfsstööum i Flóa
sem Vilborg hét Jónsdóttir. Var
hann þá 27 ára gamall en hún 57
ára. Ekki er óllklegt aö hann hafi
gert þaö I auðgunarskyni.
Synd að stela frá fátæk-
um en syndlaust frá rík-
um
Heimildum ber saman um aö
þeir Siguröur Gottsvinsson og Jón
Geirmundsson hafi oft rætt um aö
nauösynlegt væri aö ná peningum
frá einhverjum auömanni. Var
þaö skoöun Siguröar, aö synd
væri aö stela frá fátækum en
syndlaust aö stela frá rlkum.
Þessar samræöur voru upphaf aö
Kambsráni.
Jón Geirmundsson var stór-
huga er hann óx upp en þótti ekki
aö sama skapi kjarkmikill eöa
sjálfstæöur Ihuga. Var honum aö
þvl leyti öfugt fariö viö Sigurö.
Hann var af fremur fátæku fólki
kominn I Stokkseyrarhreppi og
var álitiö aö hann hafi veriö gott
mannsefni ef hann heföi fengiö
gott uppeldi. Orö lék á aö faöir
hans vendi son sinn á aö stela.
Honum græddist fljótt fé er hann
fór aö búa ma. á hrossakjötssölu
til fátæklinga og alls konar
prangi. Mun hann hafa veriö sál
minnstra sæva og sanda þeirra
ránsmanna. Þó veröur höfundi
Kambsránssögu tiörætt um kær-
leika hans og elsku á einkadóttur
sinni, Sigrlöi.
Langaði hann mjög að
komast I skóla
Kolbeinn hét maöur og var
Jónsson. Hann var dóttursonur
hins fræga Þorleifs prófasts
Skaftasonar I Múla i Aöaldal og
ólst upp fyrir noröan. Kolbeinn
var gáfaöur vel og skáldmæltur
og bar snemma á þvl aö hann var
meir hneigöur til bóknáms en bú-
sýslu. Langaöi hann mjög aö
komast I skóla en Guörún móöur-
systir hans sem fóstraöi hann
kom I veg fyrir þaö. Hann fór
síöar suöur I Stokkseyrarhrepp
og staöfestist þar. Kvæntist hann
og bjó fyrst I Brattsholtshjáleigu
en slöar I Ranakoti hjá Traöar-
holti. Þau hjón áttu fjölda barna
en voru fátæk og liöu oft mikinn
skort. Ýmislegt er til af skáld-
skap Kolbeins og til marks um
hann er þessi vlsa sem tekin er úr
brag sem hann orti um messu-
söngsbreytingu:
Ýmsri meöur umbreyting
oröi drottins spilla
senn er komiö I samhræring
sannleikur og villa
Pappirinn voru skinin
hrossbein
Sagt er aö þeir Kolbeinssynir
hafi I uppvexti sjálfir búiö sér til
penna úr fuglaf jöörum— en
pappírinn hafi veriö skinin hross-
bein, helst kjálkar og heröablöð
er þeir fundu úti i högum, blek
hafi þeir eigi annaö haft en sortu-
lög og blóö, en þaö hafi einatt
vantaö. Ef einhver skar sig I fing
ur, var óöar hlaupiö til og blóöiö
látiö drjúpa I skel, en oftast, þá er
engin önnur ráö voru fyrir hendi
aö afla bleks, var hnefanum
laumaö á nasir yngstu systranna.
Þeir bræöur höföu og þaö sér til
skemmtunar aö skipta tölunni 1 I
helming, og þeim helming aftur I
tvennt, er þeir kölluöu hálf-hálf-
an, og svo koll af kolli, uns tafla
þessi var oröin svo löng, aö hún
huldi tvo hrosskjálka.
Hneigðir fyrir gróða
Ófullnægöur menntunarþorsti
og fátæktsetja þannig mark sitt á
Kolbeinssyni. Þegar I barnæsku
voru þeir mjög hneigöir fyrir
gróöa. Jón og Hafliöi voru hagir
og smlöuöu og seldu beintölur.
Yngstur var Þorleifur. Þegar
hann komst til fulloröinsára
græddist honum mikiö fé og þeg-
ar hann lést var hann talinn
rlkasti maöur landsins. Þaö er
hinn alkunni Þorleifur rlki á Há-
eyri á Eyrarbakka.
Jón Kolbeinsson læröi renni-
smiöi hjá Jóni Jónssyni sýslu-
mannssyni á Brú á Flóa, fékk
dóttur hans og græddist brátt
mikiö fé á rokkasmíöi. Hann var
þvl mektarbóndi. Var hann talinn
framúrskarandi gáfaöur og skáld
gott, eins og sagan segir.
Friþenkjari i upphafi
19. aldar
Eitt hiö merkasta viö Jón Kol-
beinsson var afstaöa hans I trúar- .
efnum. Hann viröist hafa veriö
fríþenkjari og mun þaö harla fá-
tltt á hans tima ef ekki einsdæmi
á Islandi. 1 Kambsránssögu segir
frá samtali þeirra Þuriöar for-
manns I sambandi viö eiötökur.
Þau voru þá aö ræöa Kambsrán
áöur en u'pp komst aö Jón var
einn ránsmanna.:
„Helduröu”, segir hún, „aö
nokkrum standi á sama, hvort
hann sver réttan eiö eöa rang-
an?” „Þaö segi ég ekki”, segir
hann, „en marga þekki ég svo
skynsama, aö þeir vita, aö eiöur-
inn er mannasetning eins og
fleira, sem okkur er kennt.” „En
þó svo kunni aö vera,” segir hún,
„þá er þó voöalegt aö taka guö til
vitnis, þegar maöur lýgur.” „Þó
sendi guö sjálfur lýgi-anda til aö
ginna Akab,” segir Jón, „og
fleira þóknaöist honum i þá daga,
sem honum misþóknast nú, aö
sagt er. Af þessu veröa nú sumir
veikir I trúnni, og þegar trúin er
farin, hugsa menn ekki um annaö
en aö komast áfram i heiminum,
hvernig sem bestgengur.” „Þóer
samviskan alltaf til I mönnum”,
segir hún,” „og bendir þeim á
grein góös og ills.” „Já,”, segir
hann, „hún bendir þeim á þaö
sem venjan kallar gott og illt á
þeim og þeim tima, en sumir
binda sig nú ekki við þaö.” „Þú
ert þó ekki trúlaus Jón, vona ég,”
segir hún, „og aldrei hefur mér
skilist þaö á þér fyrr”. „Enginn
einhverju: en enginn trúir þó öllu,
og engum er sjálfrátt, hverju
hann trúir. Og hvaö mina trú
snertir, þarftu ekkert aö óttast:
hún mun jafnast viö þina”.
„Hvorki veröur þaö mælt né veg-
iö,” segir hún, „enda áttu þar
mest I hættu sjálfur.”
Þetta merkilega trúmálasam-
tal.hvortmun þaö endurómur frá
hugmyndum frönsku stjórnar-
byltingarinnar?
Var þá úti vinskapurinn
um hrið
Hafliöi Kolbeinsson var einnig
skáld og gáfaöur vel. Hann lagöi
hug á Ingunni ekkju á Stóra-
Hrauni vegna fjármuna hennar
og orti þá þetta ma. um hana:
Brjóstiö, kviöur og bakiö niöur
aölendum
eins og fiöur Fofnis er,
fleinaviöur þetta sér.
Lendabingur lá óringur undir,
en öörum þingum ekki má
inna slyngum lýöum frá
En honum varö þaö á aö barna
Gunnhildi dóttur Ingunnar og var
þá úti vinskapurinn um hrlö.
Hann kvæntist svo Gunnhildi og
hóf búskap á Stóra-Hrauni og
búnaðist vel.
Siguröur Gottsvinsson spilaöi á
gróöahyggju Jóns Kolbeinssonar
og fékk hann til Kambsránsfarar
þrátt fyrir nokkra tregöu. Jón
sagöi Hafliöa bróöur slnum enda
voru miklir kærleikar þeirra I
millum og ákvaö hinn slöarnefndi
aö láta eitt yfir báöa ganga.
Draumurinn um betra
lif
Þannig var uppvöxtur og æöi
hinna frægu Kambsránsmanna.
Tækifæri fyrir unga framagjarna
menn voru fá og þjóöfélagiö I
föstum skoröum en erlendar
byltingarhugmyndir farnar aö sl-
ast til landsins þó aö enn væri
ekki komiö aö pólitiskri vakn-
ingu. Draumur þeirra um betra
llf lýsir sér fyrst og fremst I
óhemjulegri gróöahyggju. Þeir
sáu ekki samhengiö I þjóöfélaginu
datt ekki i hug aö breyta þvl og
eina ráöiö var þá aö svelta sig,
nurla og pranga eins og Hjörtur
Jónsson og Þorleifur rlki á Há-
eyri, næla sér I rikt kvonfang eöa
stela.
Hér eru tóftir bæjarins Stéttar i Hraunshverfi á Eyrarbakka. Þar bjó
Jón Geirmundsson. Þegar Hafliöi var tekinn fóru þeir meö hann út aö
Stéttum og skipuöu honum aö grafa upp peningana sem Jón faldi i hey-
geilinni. Þar var allt klakaö. Honum var fenginn járnkarl og braut
hann klakann þar til blæddi úr höndum hans, en Jónsson (lögsagnari)
stóð yfir honum meö svipu reidda. (Ljósm.: GFr)
Ekki fæddir á réttum
tima?
Bréfiö sem Hafliöi Kolbeinsson
ritaöi I fangelsinu 1840 og er llk-
lega hiö eina sem varöveist hefur
skriflega frá hendi Kambsráns-
manna er hiö merkilegasta. Hann
er þögull um eigin hagi en leggur
allt kapp á aö lýsa pólitískum
stórviöburöum i Kaupmannahöfn
og leggur jafnvel mat á þá á
stéttarlegum grunni.
Honum auönaöist aö komast
aftur til tslands, fékkst viö
lækningar uns hann fórst I sjó-
róöri tveimur árum eftir heim-
komuna. Jón bróöir hans hneigö-
ist hins vegar til þunglyndis I
tugthúsinu og svipti sig þar llfi.
Siguröur Gottsvinsson lét lif sitt á
höggstokknum en Jón Geir-
mundsson komst heim og lést 1
Hafnarfiröi 1851. Þannig var saga
þessara ógæfumanna sem etv.
voru ekki fæddir á réttum tima.
GFr
Bréf
Hafliða
Kolbeinssonar,
ritað
í fangahúsi
Kaupmanna-
hafnar 1840
„Þeir munu hvorki
þurfa aö éta söl
né drekka vatn”
Hafliði Kolbeinsson
skrifaði bréfið Sigriði
einkadóttur sinni og hef-
ur það varðveist í hand-
riti/ rituðu 1851 af
Halldóri Pálssyni á
Ásbjarnarstöðum í Staf-
holtstungum, og er það
geymt í Landsbókasafn-
inu. I handritinu er bréfið
ártalslaust en það ber
með sér að vera ritað
1840, líklega seint i sept-
ember. Það er hér all-
mikið stytt. Greinaskil
eru Þjóðviljans.
Kæra dóttir!
Ég þakka þér kærlega fyrir
tiiskrifiö og þvi meöfylgjandi
sendingu meö Eyrarbakkaskip-
inu: bæöi þau og sendinguna
(fékk ég> meö góöum skilum.
Hér frá aö segja er ekkert
markvert utan sumariö var hér
eitthvert hiö kaldasta og óstöö-
ugasta, þó þaö byrjaöi gott. Þó
hefur bæöi korn og aörir jaröar-
Og sumir kölluöu þá: Ekki
Kristján 8. heidur Kristján
brauölausi.
ávextir veriö sæmilegir. Þar ég
hef ekkert aö segja þér f fréttum
ætla ég aö láta þig heyra dálitiö
af okkar nýja kóngi (Kristjáni
8).
Einn dag gekk konungur til
sinna timburmanna og smiöa er
smiöuöu striösskipin. Þeir voru
400 aö tölu. 300 af þeim sagöi
hann upp erfiöinu þvl hann
sagöist ei vilja láta smiöa fleiri
skip fyrst um sinn. ----- Þegar
þessi 400 manns fengu aö heyra
hvaö kóngurinn haföi I áformi
brá þeim illa víö og uröu reiöir
af þessum nýjungum og svöruöu
aö ef hann tæki af þeim þessa
forþénustu yröu þeir aö ganga
út aö stela cöur betla eöa sjálfir
aö skilja sig viö lifiö þar margir
af þessum smiöum og timbur-
mönnum voru fátækir barna-
menn. Um daginn var meö
mikilli viöhöfn eitt nýtt striös-
skip sett af stokkunum og út á
sjóinn: þar þá sklrt og kallaö
Kristján 8. j stærst er þaö af öll-
um striösskipum i Danmörk:
þaö rúmar 1500 manns i striöi,
500 á hverju dekki, og matur til 6
mánaba handa öllum þessum
rúmast I lestinni.
Þegar skipiö gekk af stokkun-
um var hrópaö upp: Þaö er þaö
seinasta skip sem Kristján 8.
kóngur af Danmörk lætur smiöa
og sumir kölluöu þá: Ekki
Kristján 8. heldur Kristján
brauölausi. Fáum dögum þar
eftir keyröi konungur I vagni I
gegnum borgina. Þá stóöu allir
þessir smiöir og timburmenn og
mörg þúsund aörir á veginum
og hrópuöu: Kristján brauö-
lausi. Fáum vér erfiöi i dag. Og
sumir köstuöu steinum eftir
vagninum. Pólitlinu og striös-
fólkinu var skipaö aö stööva
þennan óróa en þau áttu mjög
öröugt meö þaö. Einn pólitl-
þénari var drepinn meö steini
og fimm skaöaöir meö stein-
kasti nokkru.
Af þessum upphiaupsmönn-
um mebal hverra var einn rlkur
stórbokki sem ekki I bestu
vináttu var viö kónginn, þeir
voru settir i arrest (þe. fang-
elsi) hjá einum rikum greifa.
Um nóttina stormuöu þangaö
mörg þúsund manns og hótuöu
aö brenna eöa brjóta arrestiö, ef
þeir arresteruöu væru ei lausir
látnir. Fyrst brutu þeir allan
umbúning, sem stóö kringum
greifans hús — hér er allur staö-
urinn upplýstur um nætur af
ljósum sem brenna f loftinu á
háum stólpum, — svo brutu þeir
alla glugga á greifans húsi og
ætlubu inn, en þá var kominn
fjöldi af strfösfólki og pólitii sem
skakkabi leikinn. Lfka voru þeir
arresteruöu lausir látnir svo
ekki yröi meira út úr þessu.
Nóttina eftir var búiö aö festa
máluö bréf bæbi á kóngsins hús
og fleiri hús á staönum. A
pappfrinn var málaö naut og
konungsins kóróna lá uppmáluö
viö afturfæturna, en uppyfir var
prentaö meö stórum bókstöf-
um: „Þetta naut á aö krýnast
28. júni”. Þegar konungurinn sá
og heyröi allar þessar anstaltir
(þe. óeiröir) tók hann alla þessa
smiöiog timburmenn isitt erfiöi
aftur og siöan hefur ekki boriö á
óróanum.
Kryningin gekk af meö mestu
prakt og heiöarlegheitum.
Margir herrar. sem þá voru viö-
staddir, fengu háa titla og stór
ar skenkingar. Etasráö og
prófessor Finnur Magnússon
bar konungsins tóbaksdósir,
krýningardaginn, og rétti þær
aö honum þegar hann vildi taka
i nefiö. Um kvöldiö skenkti kon-
ungurinn honum gullhring meö
eöalsteinum: hann kostar 8
hundruö rikisdali.
Lfka gaf konungurinn 60
fanga fria á sinn krýningardag:
hér I Slaveriinu voru 20, en hinir
i öörum fangahúsum. Mér og
Jóni Geirmundssyni gaf hann
von um aö ekki yröi mörg ár þar
til viö fengjum okkar frfheit.
Eftir kryninguna feröaöist
konungur burt til ýmsra ná-
lægra smálanda og kemur aftur
þann 18. september. Þá var öll-
um kanónum afskotiö hér i
staönum svo allur staöurinn var
I einni muggu og púöurreyk, en
þegar hann kemur heim heldur
hann sina fæöingarhátiö og
veislu, en þeir, sem i hana veröa
boönir, munu hvorki þurfa aö
éta söl né drekka vatn. Liföu æt-
lö lukkusæl og ánægö. Þess
óskar af al hug.
Hafliöi Kolbeinsson