Þjóðviljinn - 13.02.1977, Blaðsíða 16

16 — SiÐA — ÞJÓDVILJINN Sunnudagur 13. febrúar 1977
Auðun H. Einarsson:
Hreinsunar-
eldur á
helgum staö I
Prestsetur i miðri sókn
Kirkjubær i Hróarstungu hefur
veriö kirkjustaöur allt frá þeirri
tiB er kirkjuskipun öölaöist gildi
á tólftu öld. Frá þeim tfma og
nokkuö fram á þessa öld höföu
biskupar landsins umsjón meö
jaröeignum islensku kirkjunnar.
En 1936 yfirtekur jaröeignadeild
islenska rikisins kirkjujaröirnar
meö hjáleigum og jöröum þeim er
kirkjan átti. Ekki var gerö
könnun á þvi hvílik gifurleg verö-
mæti þarna voru færö frá kirkju
til rikis, en breyting þessi viröist
hafa gengiö hljóöalaust fyrir sig,
og án þess aö prestastéttin
hreyföi verulegum andmælum.
Hefur Islenska þjóökirkjan siöan
veriö eins og annexia hjá rikinu.
Séra Einar Jónsson fær veit-
ingu fyrir Kirkjubæjarprestakalli
i janúar 1889. Þá voru byggingar
orönar hrörlegar, þess vegna
byggöi séra Einar nýtt prest-
seturshús 1897, en i þann mund er
smiöi þess lýkur brennur húsiö,
og þótti sá bruni eitt hiö mesta
slys. Ari siöar, 1898, reisir séra
Einar annaö hús, var þaö tvflyft
timburhús, og setti þaö mikinn
svip á staöinn. Var prestsbústaö-
urinn á Kirkjubæ um langan
aldur eitt glæsilegasta timburhús
á Fljótsdalshéraöi. Austfiröingar
minnast séra Einars oftast fyrir
þá miklu bók, sem hann skrifaöi
um ættir Austfiröinga.
Séra Sigurjóni Jónssyni var
veitt Kirkjubæjarprestakall 1.
júní 1920, en þá höföu bændur
leigt jöröina i 10 ár. Ekki höföu
Tungumenn lengi hlýtt á boöskap
séra Sigurjóns er þeim var ijóst,
aö þennan mann máttu þeir sist
missa. Færöi þvi hver bóndi i
Tungu presti sfnum eina á, svo
hann mætti eignast bUstofn og
vera meöal þeirra og vfsa þeim
veginn.
Séra Sigurjón var fæddur á
Háreksstööum i Jökuldalsheiöi.
Margir af ættmennum hans flutt-
ust til Vesturheims og áttu upp
frá þvi ævidaga sina. þar. Séra
Sigurjón fór einnig til Vestur-
heims og var þar I nokkur ár.
Stúdentspróf tók hann i Chicago,
en próf i guöfræöi tók hann viö
háskólann i Meadwille I
Pennsylvaniu 1910. NU var hann
kominn i nánd æskustöövanna og
iifiö var framundan, og sóknar-
börn i Kirkjubæjarsókn höföu nU
fengiö þann prest sem þekkti
heimsmenninguna af eigin raun.
Samkomustaður
sveitarinnar
Meöan séra Sigurjón var i
Kirkjubæ, fær ungmennafélagiö i
Tungu hluta efri hæöar prest-
setursins tilumráöa. Breyting sú
ergera þurfti á húsinu kostaöi 600
krónur. Séra Sigurjón lagöi til aö
ungmennafélagiö borgaöi 100
krónu leigu í sex ár, en nyti hús-
næöisins leigufritt svo lengi sem
hann sæti Kirkjubæ uppfrá þvi;
má á þessu sjá hvernig hann viidi
stuðla aö félagslifi i sókn sinni.
Frú Anna Sveinsdóttir kona séra
Sigurjóns lét ekki sitt eftir liggja,
hún stóö fyrir flutningi margra
leikrita og lék i sumum þeirra.
Meðal verka sem flutt voru var
Happiö og Tengdamamma;
einnig voru haldnir i Kirkju-
bæjarhúsinu fundir og dansiböll.
Var þeim er samkomur þessar
sótti velkomiö aö fara um allt
prestssetriö, enda var þaö allt
tekiö undir samkomur þessar.
Þegar margt fólk var saman
komiö og dansinn stiginn meö
hvaö mestum gáska, skalf húsiö i
orösins fyllstu merkingu. En þá
var tekiö til þess ráös að stoða
undir loftbita dansgólfsins, og
stóöu stoöir þær I miöju skemmu-
góifi. Hefur mörgum þótt sem
þessar stoöir væru nokkuö tákn-
rænar fyrir þaö hlutverk sem
Kirkjubær gegndi á þessum
árum.
Margir Tungumenn eiga slnar
bestu minningar frá þessum
árum skemmtanahaldsins á
prestssetrinu. En þó sóknar-
börnin heföu átt þar samfundi og
ráöiö þar ráðum sveitarinnar, þá
fann hiö aldna hús ekki þá náö
fyrir augum þeirra er höföu yfir
þvi yfirráöarétt, aö þaö fengi aö
standa. Húsiö var raunar ekki
rifiö, heldur brennt. Sá bruni var
ekki slys, heldur gerður af
mannavöldum.
Aöur en menn vinna slik
embættisverk, leita menn réttar-
heimildar hjá þeim aöila sem fer
meö mál þessara jaröa (prests-
setranna fyrrverandi). Sá maöur
sem þeim málum stjórnar er
fyrrverandi sóknarprestur, svo
Kirkjubær i Hróarstungu
hér ætti aö vera' guöréttilega á
málum haldiö.
Kirkjubæjarprestakall
og
störf sóknarprests
Kirkjubæjarprestur þjónaöi i
eftirtöldum kirkjum: á Hjalta-
staö I Hjaltastaöaþinghá, Eiöum i
Eiöaþinghá, Kirkjubæ I Hróars-
tungu, Sleöbrjót i Jökulsárhliö,
Hofteigi og Eiriksstööum á
Jökuldal, aö ógleymdum Mööru-
dal eftir aö kirkja var vigö þar. A
Hjaltastaö var prestssetur til
1919, er Vigfús Þóröarson hætti
prestskap, og þegar Þorvaldur
Þormar hættir prestskap á Hof-
teigi 1928 leggst prestssetriö þar
miöur, og þá þjónar séra Sigur jón
báöum þessum sóknum.
Séra Sigurjón var vinsæll og
óvenju oröglöggur og skemmti-
legur maöur. Hann liföi á þeim
tima er prestslaun voru svo lág,
aö lægni þurfti til aö lifa af, en
þrátt fyrir þessar aöstæöur er
sagt aö hann heföi þann siö aö
taka aöeins fyrir fyrsta prests-
verk hverrar tegundar af hverj-
um bónda. Var þetta hagkvæmt
fyrir þá sem áttu mörg börn, en
dæmi er um aö sami maöur ætti
16 börn meö konu sinni. Skiröi
séra Sigurjón öll börnin myndar-
legum nöfnum, ogfermdi flest, en
hann tók fyrir eina skim og eina
fermingu samkvæmt reglunni.
Mun hann oft hafa notiö hlýlegs
handtaks fyrir prestsverk sin,
enda vann hann þau af alúö.
Séra Sigurjón var einnig
athafnamaöur um jaröabætur
meöan hann var á Kirkjubæ.
Hann kaupir plóg fyrir 1930 til aö
vinna á þýfinu i túninu. Þegar
þrautreyndur plægingamaöur
kom á staöinn til aö vinna túniö
mælti sóknarprestur: ,,NU eru
þúfurnar dauöadæmdar og böö-
ullinn kominn á staöinn”.

-<5 <jo

2D
-X
'3

~Q

M
0= -SL’Si

fl.t.
Teikning sem lýsir staöháttum
Rúmum 40 árum siöar þykir þaö
verk þarfast á prestssetrinu fyrr-
verandi aö brenna gamla Ibúðar-
húsiö sem haföi veriö bústaöur
tveggja merkra presta og höfuö-
setur sveitarinnar. Kirkjubær
haföi mátt muna sinn fifil fegri,
eins og svo mörg önnur prests-
setur til sveita.
Prestssetrið
skal brennt
Þaö erfuröulegtaösú ákvöröun
skuli hafa veriö tekin aö brenna
svo gamalt hús. Nú mun einhver
spyrja: Hvaö er hægt aö gera viö
timburhús byggt 1898, sem ekki
hefur veriö haldiö viö i 20 ár?
HUsiö var viöurkenndur hjallur af
þeim er til þekktu. Þegar gömul
húseru rifin, hefur þótt ráölegt aö
hafa eftirtalin atriöi I huga:
1. Aö tilkynna þjóöminjaveröi
um slika ákvöröun.
2. A Austurlandi hefur Safna-
stofnun Austurlands yfirumsjón
meö þeim minjum sem varöveita
á, og er sú stofnun nokkurskonar
umboösaöili Þjóöminjasafns á
Austurlandi.
3. Timburhús byggt 1898 er
merkilegt til skoöunar fyrir þá
aöila, sem eru aö rannsaka
byggingarsögu t.d. hið ytra útlit
hússins, sverleika viöa i hús-
grind, samsetningu húsgrindar-
innar herbergjaskipun,geröir
panels og frágang innréttinga.
4. Nú stendur yfir könnun á
vegum þjóöháttadeildar Þjóö-
minjasafns viö hverjar aöstæöur
fóik liföi á fyrri hluta þessarar
aldar. „Skoöun á gömlu húsi
getur gefiö okkur meiri upplýs-
ingar um viö hverjar aöstæöur
fólkiö liföi en lestur margra
bóka” (Þjóöminjavöröur á húsa-
friðunarári).
5. Viöi úr sliku húsi má nota til
viðgeröar á öörum húsum sem
varöveita á.
Þjóöminjavöröur kom austur i
Egilsstaöi siöastliöiö sumar, og
sá hann þjóöminjasýningu Safna-
stofnunar Austurlands. Gladdist
hann mjög yfir þeim mikla áhuga
sem var meöal forystumanna
Safnastofnunarinnar. I þessari
ferö fór þjóöminjavöröur úti
Tungu meö mönnum Safna-
stofnunar. Ekki haföi hann lengi
skoöaö húsiö á Galtastööum
þegar hann ákvaö aö Þjóöminja-
safniö legöi til fé sem tryggöi i
varöveislu þess.
Þegar gera þarf viö slík hús er
ávallt þörf fyrir mikiö timbur til
viögeröa. Þá er gamalt timbur
best fallið til þess. Heföi Kirkju-
bæjarhúsiö veriö rifiö, heföi mátt
nota úr þvi stoöir, bita og klæön-
ingar til aö gera viö þau hús sem
Safnastofnun mun varöveita
eystra á komandi árum.
Þaö var þvi óskaplegt glapræöi
aöbrenna húsiö i staö þess aö rifa
þaö. En fróölegt væri aö vita
hverjir áttu hugmyndina aö
þessum bruna. Megum viö eiga
von á meiru af sliku?
Rétter þó aö þakka, aö kirkjan
skuli hafa sloppið, en logniö sem
var þegar eldur var borinn aö
húsinu, breyttist i suöaustan
strekking, svo neistaflugiö stóö á
kirkjuna. Var þvi hin mesta mildi
aö ekki hlaust enn meira tjón af.
Oskandi væri aö Tungumenn beri
gæfu til aö brenna ekki timbur-
kirkjuna frá 1851 og byggja stein-
kassa 1 staöinn.
Safnastofnun
Austurlands
Safnastofnun Austurlands var
sett á stofn 1972. Þegar var hafist
handa um söfnun minja, og sóttist
þaö vel. A Þjóöhátiöarárinu 1974
einblindi stjórn Safnastofnunar á
söfnun muna er tengjast bú-
störfum og sveitalifi, einnig
hneigöist hugur þeirra aö
gömlum húsum. A húsafriöunar-
árinu 1975 er stigið á stokk og
heitstrengt að vera á veröi um
vernd gamalla húsa. Þeir fá til
liös viö sig Hörö Agústsson list-
máiara og Þorstein Gunnarsson
arkitekt til faglegra ráölegginga.
Höröur Agústsson hefur oftar og
betur en nokkur annar barist
fyrir varöveislu gamalla húsa, og
hefur hann örugglega bjargaö
fleiri húsum en nokkur annar frá
þvi aö vera rifin eöa eyöilögö á
annan hátt. Er ómetanlegt fyrir
stjórn Safnastofnunar Austur-
lands aö njóta ráðlegginga þess-
ara manna. Þaö ætti þvl aö vera
bjart framundan.
Arið 1973 voru Safnastcfnun
Austurlands boöin tii eignar tvö
verslunarhús á Vopnafiröi frá
miöri siöustu öld. Hús þessi voru
glæsilegir fulltrúar fyrir versl-
unarhús þau er danskir
kaupmenn reistu hér á siöustu
öld. En er fulltrúi Safnastofnunar
kom á Vopnafjörö, varö ljóst aö
þeir gátu eigi þegið boöiö. „Ekki
var hægt aö varöveita húsin fyrir
austan”. Þjóöminjavöröur keypti
þvl bæöi húsin til aö bjarga þeim.
Munu þau prýöa safnið I Arbæ, og
varöveita þar ýmsa stóra gripi.
A húsafriöunarárinu rifu Seyö-
firöingar Bjarka, húsiö sem Þor-
steinn Erlingsson bjó i meöan
hann var þar og gaf út blaö sam-
nefnt þvi. Og ekki er næsta ár
liöiö þegar tekur aö loga I elsta
prestssetri fjóröungsins, Kirkju-
bæ I Hróarstungu. Þykir mér meö
ólikindum aö I þeim dæmum er aö
framan greinir hafi veriö fariö
eftir tilmælum þeirra manna sem
áttu aö leiöbeina stjórn Safna-
stofnunarinnar hvaö skyldi
vernda.
Prestssetrið
á Kirkjubæ
Margt var i Kirkjubæjarhúsinu
sem var varöveisluvert. Sem
dæmi má nefna, aö 1929 var gerö
nokkur breyting á kirkjunni, og
annaöist Jónas á Hrafnabjörgum
þaö verk. Og þá var þiliö i miöri
kirkjunni lækkaö, og sagaöi Jónas
neðan af þvi og lækkaöi þaö veru-
lega, en þaö sem af gekk var
notaö til aö þilja af i boröstofunni
hjá presti. Einnig voru i húsinu
fallegar spjaldahuröir meö svip-
miklum gerettum. En nú eru
þessi verömæti oröin aö öskunni
einni.
Viö islendingar erum ekki
auöugir af rústum húsa frá
þessari öld, en þær þjóöir sem