Þjóðviljinn - 13.02.1977, Blaðsíða 15

Sunnudagur 13. febrúar 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA — 15
„Ég skil ekki
hversvegna fólk
skilur mig ekki”
Viötal viö Mikos Jancsó
I nýlegu hefti af tímarit-
inu Hungarian Review
rákumst við á eftirfarandi
viðtal við ungverska kvik-
myndast jórann Miklos
Jancsó/ sem er einn fræg-
asti og umdeildasti kvik-
myndastjóri Austur —
Evrópu. Ein af myndum
hans/ Rauður sálmur, var
sýnd einn mánudaginn í
fyrra i Háskólabíó.
Á götunum i Búdapest má nú
aftur sjá bregöa fyrir rengluleg-
um manni, hvithæröum fyrir ald-
ur fram og meö blá rannsakandi
augu sem viröast horfa innáviö og
útáviö samtimis: Miklos Jancsó.
Undanfarin ár hefur hann starfaö
aö gerö sjónvarpsleikrita og kvik-
mynda á Italiu og veriö sjaldgæf-
ur gestur heima hjá sér.
— Nýjasta mynd þin, „Vizi
privati, pubbliche virtu” (sem
mun þýöa eitthvaö á borö viö
„lastafengiö einkalif og dyggöum
prýtt á almannafæri”) er sögö
fjalla um harmsögulegt ástar-
samband Rúdólfs krónprins og
Mariu Vecsera....
— Eigum viö ekki heldur aö
segja aö hún sé einskonar spé um
þá ást. Persónunum hafa ekki
veriö gefin ákveöin nöfn, þaö eru
aöeins aöalstitlarnir og umhverf-
iö sem gefa til kynna aö þær séu
söguhetjur þessara miöevrópsku
öfga sem kryddaöar eru meö
vinarvölsum. I stuttu máli sagt:
erfingi krúnunnar ub vinir hans
eru svo dónalegir i hátterni og
óvinsamlegir I garð hiröarinnar
að keisarinn ákveöur aö láta
drepa þá. Eftir dauöa þeirra er
spunninn vefur dýrölegrar þjóö-
sögu um minningu þeirra.
Keisarinn lætur dreifa þeim orö-
rómi um son sinn og leynilega
brúöi hans aö þau hafi framið
sjálfsmorö saman vegna von-
lausrar ástar.
— Er uppreisn krónprinsins
gegn keisaranum af pólitlskum
toga spunnin?
— Vissulega. Þótt ég hafi ekki
skilgreint nákvæmlega pólitiskt
inntak þessarar uppreisnar I
myndinni má skynja aö þar er um
aö ræöa frjálslynda borgaraupp-
reisn gegn stöönuöu kerfi.
— 1 myndinni sjást margir
naktir likamar og I henni er sýnt
afbrigöilegt kynferöisllf. Telur þú
myndina jaðra viö klám?
— Alls ekki. Hver sá sem heldur
þvi fram aö þetta sé klámmynd
hefur rangt fyrir sér og túlkar
kynferöismál ekki á réttan hátt.
Kynferöishegðun er oft leiö til aö
tjá uppreisnarhug.
— Var þaö tilgangurinn meö
kynferöisatriöunum I myndinni?
— Já. Ég blanda ekki saman
uppreisnartilraunum og þjóð-
félagsbyltingu, en menningar-
hlekkir hafa einnig gegnt sinu
hlutverki I þúsundára kúgunar-
sögu stéttasamfélagsins. Kyn-
ferðismál hafa alltaf veriö mikil-
FRUMSTÆÐUR ÁRÓÐUR
Satt aö segja hélt ég aö kvik-
myndir á borö viö „Arásina á
Entebbe” væru komnar úr
tisku. En því miöur virðist ekki
vera þvi aö heilsa. Fólki finnst
þetta „spennandi”. Aöalástæö-
an er vafalaust sú, aö atburöur-
inn sem greint er frá er enn svo
nálægur I timanum, fólki finnst
þetta vera eitthvaö „sannsögu-
legt”, eitthvaö sem þaö hefur
hérumbil tekiö þátt i sjálft.
Frá kvikmyndalegu sjónar-
miöi er „Arásin á Entebbe”
hálfgert rusi. Auöséö er aö
þarna hefur átt aö græöa pening
i snarheitum og enginn timi
unnist til aö sinna „smáatriö-
um” einsog listrænum gæöum.
Frumstæöur áróöur ber allt
annaö ofurliði, jafnvel sjálfa
spennuna. Sem dæmi um þaö
nægir aö nefna atriöið, þar sem
flugvélin meö hermönnunum
lendir á Entebbe-velli og her-
mennirnir læöast út i skjóli
myrkurs. Aöalatriöiö i þessari
hernaöaraögerö er leyndin: hún
er dæmd til aö misheppnast
nema hún komi algjörlega á
óvart. Hver miðlungs fúskari i
kvikmyndastjórn heföi reynt aö
notfæra sér þetta til aö skapa
spennu, meö þögnum, skrjáfi og
hverskyns næturhljóðum. Hér
er hinsvegar brugöiö á fóninn
striösæsingamúsik sem eyöi-
lcggur allt og viröist til þess eins
ætluö aö blása upp þjóö-
rembinginn I israelsmönnum.
Sami frumstæöi áróöurinn
kemur fram i vali á leikurum I
hlutverkin. Israelsku ráöa-
mennirnir eru traustvekjandi,
mannlegir, vestrænir og lýö-
ræöislegir (Peter Finch og co.)
Hetjurnar (þ.e. israelsku her-
mennirnir) eru alfullkomnar,
englasending af himnum, göfug
ungmenni, skáld og iþrótta-
menn, góöir synir, fööurlands-
vinir (sbr. sönginn i flugvélinni
á ieiö til Oganda) og einlægir
lýöræöissinnar. Yfirmaöur
þeirra, sá sem stjórnar árás-
inni, er ófrlöur maöur meö gull-
hjarta (grætur þegar einn af
drengjunum hans fellur). Allt
er þetta fólk búiö öllum góöum
kostum og gjörsamlega laust
viö galla. Sama er aö segja um
farþegana. Englafólk.
En svo kemur rööin aö „óvin-
unum” og þá fer nú heldur betur
aö fækka um fina drætti. Þaö
var svosem ekki viö þvi aö búast
að Idi Amin yröi geröur aö
göfugmenni, enda sjálfsagt eng-
in ástæöa til þess. En hver ein-
asti Úgandamaöur sem sést á
tjaldinu er heigull og api. I hvert
sinn sem blökkumanni bregöur
fyrir upphefst hlátur I áhorf-
endasalnum, sem er að sjálf-
sögöu ætlunin og engin tilviljun.
Verstir allra eru þó palestinu-
skæruliöarnir sem rændu flug-
vélinni. 1 hlutverkum þeirra eru
óþekktir leikarar, nema Horst
Bucholz, þýskur leikari sem
menn setja gjarna I samband
viö afbrotaunglinga, enda vann
hann sér frægö sem leikari i
slikum hlutverkum. Hann er sá
eini þeirra flugræningjanna
sem látinn er búa yfir örlitlum
votti af mannlegum tilfinning-
um. Hin eru stimpluö „hryöju-
verkamenn og moröingjar” i
bak og fyrir. Konan I hópi þeirra
er gerö eins ljót og bólugrafin og
ósexl og frekast er unnt. Skripa-
mynd af „byltingarkonu” — ■
martröð góöborgarans.
Ég er ekki aö mæla flugræn-
ingjum bót. Ég er aðeins aö
benda á hvernig öll tiltæk meöul
eru notuö til aö koma ákveönum
áróöri á framfæri. Ekkert væri
auöveldara en aö gera aöra
Charles Bronson, ófrlöi maöur-
inn meö gullhjartað, foringi
englanna.
kvikmynd um sama atburð, þar
sem skæruliöarnir væru hetj-
urnar og israelsmenn óvinirnir.
En palestlnuskæruliöar hafa
ekki efni á aö framleiöa slika
mynd. Þeir hafa ekki sionism-
ann á bak viö sig, og heldur ekki
bandarisku kvikmyndaauö-
hringana og Israelsku leyni-
þjónustuna, en þessir aöilar
fjármögnuöu áróöursmyndina
sem Háskólabio hefur af ein-
hverjum ástæöum flutt inn
volga af klippiboröinu, ef svo
mætti aö oröi komast. Og ekki
nóg meö þaö, heldur megum viö
vist búast viö meiru af svo góöu.
Þessi mynd ku vera sú fyrsta 16
mynda flokki sem þessir sömu
aöilar ætla aö framleiöa. Ekki
veitir Israelsmönnum af aö
fegra ásjónu slna frammi fyrir
þjóöum heimsins og skiljanlegt
aö kaninn sé þeim hjálplegur
viö þaö. En hætt er viö aö sú
andlitssnyrting dugi skammt.
Miðevrópskar öfgar, kryddaöar meö vinarvölsum.
vægur þáttur i þeirri kúgun sem
hin ýmsu trúarbrögð hafa haldiö
uppi. Lestu bara bifliuna, þú finn-
ur þetta strax i gamla testament-
inu. Aö vlsu vitum viö aö á þess-
um timum voru kynferðisleg
bönn oft komin til af hreinlætis-
ástæöum, en þau voru miklu
meira en þaö, þau voru eitt af
meöulunum til aö koma vitinu
fyrir alþýöuna, þ.e.a.s. kúgunar-
tæki.
— Hefur þér tekist að segja þaö
sem þér bjó I brjósti i þessari
mynd?
— Ég geri ekki kvikmyndir sem
neyöa mig til málamiölunar
gagnvartsjálfum mér eöa megin-
reglum minum.
— Hafa deilurnar sem risa útaf
myndunum þinum hvetjandi eöa
letjandi áhrif á þig?
— Ég er fyrst og fremst hissa á
þeim. Ég skil ekki hversvegna
fólk skilur mig ekki. Þaö hefur
aldrei veriö ætlun min aö beina-
máli minu eingöngu til mins eigin
kunningjahóps, ég vil ná til sem
flestra. Og ég skil ekki hvers-
vegna aðsóknin aö myndum min-
um fer stööugt minnkandi. Kvik-
myndahúsin eru ennþá auðari nú
en þau voru fyrir 5-10 árum.
— Attu við hér heima eöa
erlendis?
— Hvorttveggja. Annars verö
ég aö segja aö Elektreia varð vin-
sæl á ttalíu og frakkar kunnu aö
meta Rauöan sálm. En yfirleitt er
reynsla min sú, aö svokallaöar
„sérstakar myndir” séu ekki len-
gur mjög eftirsóttar.
— Hefur smekkurinn breyst?
— Heimurinn hefur breyst. En
ég vil ekki fara út I þá sálma, ég
hef ekki áhuga á heimspeki eöa
stjórnmálum. Ég ber aöeins um-
hyggju fyrir minni atvinnugrein
og ég sé aö áhorfendur, bæöi hér
heima og erlendis eru aftur farnir
aö halla sér aö raunsæislist.
Ahorfendur hafa ástrlðufullan
áhuga á hversdagslegum, mann-
legum sálfræöiviðbrögöum. Ný
tegund raunsæisstefnu er I upp-
gangi um allan heim. Fólk viröist
álíta aö meö þessu móti geti þaö
rannsakað þjóöfélagslegt rétt-
læti. Þessvegna eru minar sér-
stöku myndir ekki eins vinsælar
nú.
— Hvaö áttu viö meö „sérstök-
um myndum”?
— 1 minum myndum syngja
leikararnir og dansa og túlka
ákveöin sjónarmiö. Ég ætti lik-
lega aö snúa mér aö raunsæis-
myndum en ég kann ekki aö búa
þær til. Samt er ég hrifinn af
þeim Þaö er gott að heimurinn
heldur alltaf áfram aö breytst,
kannski kemur sá timi aö mlnar
myndir veröi vinsælar meöal
fiöldans.
— Hvernig eru möguleikar þlnir
til kvikmyndageröar á Vestur-
löndum?
— Þetta er ekki auövelt. Mönn-
um likar ekki neikvæö afstaöa
min til framleiöenda. Annars hef
ég veriö heppinn. Ég var ekki
neyddur til neins, vegna þess aö
þeir héldu aö myndirnar mlnar
myndu færa þeim mikinn gróöa.
— Sumir segja aö mikiö sé um
endurtekningar i myndum þin-
um, sömu atriöin komi fyrir aftur
og aftur.
— Ég held aö ég sé bara ekki
meiri kvikmyndastjóri en þetta.
Eða þá aö hugmyndafluginu er á-
bótavant. Annars er mér huggun I
þvi að jafnvel foröabúri manns
einsog Fellini eru takmörk sett.
En endurtekningarnar eru ekki
tilviljun, ég er alltaf aö fást við
sömu viöfangsefnin. Endurtekn-
ingarnar eiga aö koma boöskap
minum til skila. Þýskur gagnrýn-
andi sem réöst á nýju myndirnar
minar skrifaöi kaldhæönislega:
„marx-leninistinn kemur alltaf
upp i Jancsó..” Ég fer ekkert I
launkofa meö hatur mitt á allri
kúgun. Myndir minar fjalla ein-
mitt um það.
— Hefuröu áhuga á aö gera
myndir þinar skiijanlegar áhorf-
endum?
— Margt fólk segist ekki skilja
myndirnar minar. Samt nota ég
alltaf einföldustu táknin. Ahorf-
endum er illa viö ný viöhorf, allt
nýtt. Fyrir tuttugu árum var hár-
greiðsla min hneykslunarhella á
götum úti. En núna fyrir skömmu
lét ég klippa mig i Róm og þegar
ég kom heim sögöu börnin min:
mikiö geturöu veriö gamaldags,
pabbi! Fólk viröist ekki aöeins
vera hrætt við nýjar kvikmyndir
heldur gegnir sama máli I öllum
listgreinum. Svo venst þaö nýja
stilnum smátt og smátt. Reyndar
eru kvikmyndaframieiöendur og
dreifendur miklu fastheldnari en
áhorfendur. Þeir eru miklu verri,
vegna þess aö þeir hafa i rauninni
ekki áhuga á neinu nema f járfest-
ingum sinum. Forstjóri Evrópu-
útibús „United Artists”, sem bjó I
Parls, var vinur minn. Hann
kunni aö meta sumar myndirnar
mlnar. Ég spuröi hann hvers
vegna hann keypti ekki Rautt og
hvitt (næstsiðasta mynd Jancsó,
gerö 1976) og dreiföi henni ásamt
fleiri myndum. Hann svaraði
„viö viljum ekki missa áhorfend-
urna”. Ahorfendur væru vanir aö
þurfa ekkert aö hugsa i bió, og ef
þeim væru sýndar annarskonar
myndir færu þeir aö velta þvi
fyrir sér hvort þá langaöi nokkuö
i bió aftur. Og þaö væri dýrt
spaug!
— Er það satt aö þú sért
kvikmyndasjúklingur? (sbr.
eiturly f jas júklingur)
— Já. Samt heföi ég liklega átt
aö velja mér einhverja venjulega
atvinnu. Ég er lögfræöingur aö
mennt og skil eiginlega ekki
hversvegna ég starfa ekki sem
slikur.
— Ef þú gætir gert nákvæmlega
einsog þig langar til, hverskonar
kvikmynd myndiröu gera?
— Mig langar aö gera góöa
gamanmynd, en ég viröist ekki
hafa klmnigáfu til þess. Ég veit
hreinlega ekki hvernig ég ætti aö
fara aö þvi. Þetta hlýtur aö vera I
tengslum viö innræti manns.