Þjóðviljinn - 26.02.1977, Qupperneq 13

Laugardagur 26. febrúar 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13
VÍSIR OG
FRIEDMAN
Pinochet
Friedman
Við, sem búum í útlönd-
um, fáum oft íslenske dag-
blöðin með höppum og
glöppum. Um daginn rak
velktan Vísi á fjörur min-
ar, og reyndist eintakið
vera dagsett þann li. des-
ember á fyrra ári. Meðal
efnis var að vinna þýdda
grein, sem bar fyrirsögn-
ina „Friedman dvarar
fyrir sig". Eins og fólk
rekur eflaust minni til,
hlaut bandaríski prófess-
orinn Milton Friedman
Nóbelsverðlaunin i hag-
fræði þ. 10. desember í
fyrra. Talsverð mótmæli
áttu sér stað í Stokkhólmi,
þar sem prófessorinn hafði
gert sig sekan um að vera
Pinochet og herforingja-
klúkunni í Chile innan
handar við uppbyggingu
efnahags landsins, sem
svo mjög hefur veríð í
rústum síðustu árin.
Varnarræða í sjö
atriðum
I umræddri grein svarar svo
Friedman „hinum illgjörnu og
greinilega pólitisku árásum”
(orðalag VIsis). Grein þessi á sér
langan aðdraganda. Hún birtist
upphaflega I Wall Street Journal,
bibliuriti bandariskra kaupsýslu-
spekúlanta og stórkapitalista, var
siðan þýdd að hluta til og birt i
hinu afturhaldssama norska
vikuriti Farmand, og loks var
þeim úrdrætti snarað yfir á is-
lensku og birtur i Visi sem fyrr
greinir. Þaö væri ósanngjart hól
að telja grein prófessorsins vel
uppbyggöa og framsetta, en engu
aö siöur má, með smávinnu og
góöum vilja, þjappa þessum
Friedmanspistli saman i sjö
meginatriöi. A miili atriðaiangar
mig til aö skjóta inn nokkrum at-
hugasemdum og upplýsingum,
lesendum og blaðamönnum Visis
til fróðleiks. Orðlag inna gæsa-
lappa er Visis.
Beint í æð
1. Friedman er algjörlega mót-
fallinn núverandi stjórnarhátt-
um i Chile. Hins vegar „leit
hann á það sem skyldu sina að
fara til Chile, halda fyrirlestra,
og gefa þær bestu ráðlegging-
ar, sem hann gæti, á sama hátt
og ráðleggingar, sem læknir
gæfi, ef kúabóla brytist út”. Og
ennfremur: „Verðbólga er
sjúkdómur, sem getur grandað
margfalt fleira fólki en kúa-
bóla”.
Hvaða lyf skyldi Friedman
hafa haft i læknatöskunni sinni?
Jú, hagskipulagið, sem er grund-
völlur hinnar óhugnanlegu efna-
hagsstefnu, sem tröllriöiö hefur
landinu allt frá valdaráninu 1973
og bitnað hefur verst á lágtekju-
stéttum landsins. Milton Fried-
man er einn helsti málsvari hins
svonefnda „Chicago-skóla”, het
blárrar afturhaldsstefnu i hag-
fræði, sem á rætur sinar að rekja
til háskólans i Chicago á fimmta
tugi aldarinnar. Chicago-skólinn
og Friedmansfræöin ganga I
stuttu máli út á þaö, aö efnahags-
lifiö eigi aö einkennast af „frjálsu
framtaki” á viöskiptamarkaðn-
um. 011 afskipti rikisins af efna-
hagsmálum eru algjörlega bann-
lýst. Og það sem verra er: öllu,
sem hindrar athafnir hins
„frjálsa framtaks”, á aö ryðja úr
vegi (t.d. verkalýðssamtökum)
eða setja það undir einkarekstur
(svo sem ibúðabyggingar og heil-
brigðismál). Hin óhefta sam-
keppni á að skila stærstum af-
rakstri og koma efnahagnum 1
„jafnvægi”. Arangurinn veröur
„stöðugleiki” og „hagvöxtur”.
M.ö.o. stórgróði i fjárhirslur ein-
okunarjöfranna. Þetta var nú
meöalið, sem Friedman spraut-
aði beint I æðar chillska þjóöar-
likamans.
Sovét og Júgóslavía
2. Friedman hefur dvalist i Sovét-
rikjunum og ferðast til Júgó-
slaviu, þar sem hann „vann
bæði i og meö Júgóslavneska
Seðlabankanum”. Hann hefur
aldrei „heyrt neinn kvarta und-
an hjálp minni og stuöningi við
þessar einræðisþjóðir, þó þær
hafi látið taka af lifi miljónir
manna.”
Prófessorinn er alþjóðlegur
diplómat og ópólitiskur sjúkra-
liði. Eins konar blanda af Henry
Kissinger og Florence N:ghtin-
gale. Þetta kemur vel heim og
saman við einkunnarorð Konung-
legu Sænsku Visindaakademi-
unnar, sem veitir Nóbelsverð-
launin: „Verðlaun i hagvisindum
skulu veitt þeim hagfræðingi,
sem gert hefur mannkyninu hvað
mest gagn”. Og eins og allir vita
er orðið mannkyn ópólitiskt
hvorugkynsorð. Eða hvað sagði
ekki einn af fulltrúum Konung-
legu Akademiunnar i sænsku
dagblaði ekki alls fyrir löngu:
„Othlutun Nóbelsverölaunanna
eru algjörlega ópólitisk”. (Pró-
'fessor Lundgren I Aftonbladet þ.
15/10). En þetta er útidúr. Fried-
man auglýsir sem sagt eftir
gagnrýni fyrir aðstoð sina við áö-
urnefnd austantjaldsriki. 1 fyrsta
lagi er vafasamt að draga Júgó-
slaviu og Sovétrikin I sama dilk-
inn, sem „einræðisþjóðir,” sem
hafa „látið taka af lifi miljónir
manna”. 1 öðru lagi byggist efna-
hagslif téðra landa ekki á aröráni
alþýðunnar eins og raunin er á
meö kapitalistariki Rómönsku
Ameriku. 1 þriöja lagi hafa
lækningar efnahagsdoktorsins
ekki haft þær hroöalegu afleiðing-
ar fyrir Ibúa sósialistarikjanna,
sem alþýða Chile þurfti og þarf
að þola, á meðan á hestakúr
Chicago-skólans stendur.
Að flýta fyrir frelsi
3. Umbætur Friedmans á efna-
hagslifi Chile (og annarra
þjóða) „geta aðeins flýtt en
ekki seinkað þróuninni i átt til
meira frelsis”.
Arangurinn af hagskipulagi
Friedmans I Chile mætti einfald-
lega kalla hagfræðilegt þjóðar-
morð. Atvinnuleysið hefur aldrei
verið meira, eða rúm 30% , og
innan ýmissa atvinnugreina, t.d.
byggingariönaöar, er þessi tala
mun hærri, allt upp i 60%.Launa-
lækkanir hafa numið um 50%. A
einstökum nauðsynjavörum hef-
ur vöruverið stigið um 1000%.
Sultur, fátækt og vannæring er
ávöxturinn af hagmeinabótum
Chicago-skólans.
Efnahagsstefna Friedmans
hefur ekki einu sinni heppnast i
tilraununum að koma á kapl-
talistisku „jafnvægi” og „stööug-
leika”. Arið 1975 féll framleiösla
iðnaðar um 24%, fjárfestingar
minnkuðu um 40% og þjóöar-
framleiöslan skilaði af sér 15%
minni afrakstri.
Slæmir kostir
4. Að áliti Friedmans bauö AIl-
endestjórnin upp á tvo slæma
kosti: Stjórn herforingjakliku
eða kommúnistiskt einræöis-
riki. Hið siðarnefnda hefði þýtt
„útrýmingu þúsunda pólitiskra
andstæöinga og mikil likindi á
hungursneyð. Það hefði lfka
þýtt pyntingar og fangelsanir
án dóms og laga, eins og svo
viða annars staðar.”
Sameiningarfylkingin Unidad
Popular, undir forustu Allendes
var enginn einn flokkur, heldur
samsteypa ýmissa vinstri flokka.
Eitt af fyrstu verkum Allende-
stjórnarinnar var að tryggja þús-
undum atvinnu, sjá láglauna-
stéttum fyrir fæöi, húsnæöi og
menntun og hefta framgang
heimsvaldastefnunnar I Chile
með ýmsum aðferðum, svo sem
þjóðnýtingu koparnámanna og
auknum ákvörðunarrétti lands-
manna yfir eigin auðlindum.
Endirinn á sögu hins „kommún-
istiska einræöisrikis” Allendes
þekkjum við öll. En nú vlkur sög-
unni að Milton Friedman. Þegar
fyrir valdaránið 1973 hafði hann
og annar hagfræöingur viö
Chicago-skólann, Arnold Har-
bergerað nafni, undirbúið leyni-
lega hagstefnu i þágu herfor-
ingjaklikunnar. Þetta var skipu-
lagt innan ramma CIA. Pinochet
gat þvi hrundið kenningum
Friedmans I framkvæmd þegar i
byrjun hins blóðuga valdaferils
sins. Lyfseðilinn frá Chicago-
doktornum var svohljóðandi:
Fleppið verðlaginu lausbeisluöu,
bannið kauphækkanir verkafólks,
skrúfið fyrir öll útgjöld rikisins,
sem koma almenningi til góða,
afhendið einokunarkapitalistum
og erlendum arðræningjum hinn
þjóðnýtta iönað á nýjan leik og
bannið verkalýðssamtök meö
öllu. Þeir sem andmæltu þessu
hagkerfi voru ofsóttir, pyntaðir
og drepnir.
En Friedman þótti kúrinn ekki
nógu árangursrikur. Hann fór i
eigin persónu til Chile I marslok
1975, til að leggja drögin að nýjum
tilbrigðum við stef Chicago-stefn-
unnar. Útkoman varð eins konar
efnahagsraflost, sem her-
foringjakllkan færði sér þegar I
nyt. Hungursneyðin, útrýming
hinna pólitisku andstæðinga,
pyntingarnar og fangelsanirnar,
sem samkvæmt Friedman áttu að
fylgja I kjölfar hins „kommúnist-
iska einræðisrlkis” Allendes, eru
nú daglegt brauð I Chile undir
valdaoki herforingjaklikunnar.
Og þaö sem meira er: Nóbels-
verðlaunahafinn Milton Fried-
man hefur beint stuðlað að
þessum efnahagslegu og pólitisku
ógnum.
,,Af tvennu illu”
5. Friedman skrifar: „Af tvennu
* illu (þeas. kommúnistariki eða
herforingjakliku — innskot mitt
I.M.) er þó eitt sem mælir með
herforingjakliku: Möguleikinn
á að hverfa aftur til lýöræöis er
stærri.”
Þarna liggur hundurinn
grafinn. Af tvennu illu er betra,
að auðvaldsstefnan og banda-
riskir arðræningjar svipti af sér
lýðræöisgrimunni og sýni á sér
blóöugar klærnar, heldur en hrjáð
alþýðan fái menntun, mat og
mannsæmandi tekjur, svo að
maður tali nú ekki um, að hún
öðlist sjálfákvörðunarrétt yfir
framleiðslutækjunum. Þá fer
möguleikinn á þvi að hverfa aftur
til lýðræöis þverrandi. Það er
ekki nema von, að Friedman og
kollegar hans viö Chicago -
háskólann haldi fast i „lýðræðið”
i Chile. Hvorki meira né minna en
25 stjórnarmeðlimir háskólans
sitja i 30 forstjórastöðum og einni
betur, i 20 alþjóðlegum auð-
hringjum sem Anaconda, Cerro,
ITT, Chase Manhattan Bank og
Standard Oil. A árinu 1975 voru
samanlagðar fjárfestingar þess-
arra fyrirtækja i Chile rúmar 362
miljónir dollara eða m.ö.o. 36%
af samanlögðum fjárfestingum
Bandarikjanna I Chile.Það er þvi
ekki undarlegt, að hagfræðilikan
Friedmans sé ofarlega á baugi i
Chile.
Tjáningarfrelsið
í Chile
6. Sem dæmi um andrúmsloftið i
Chile nefnir Friedman, að hann
hafi aldrei sætt ritskoðun á
fyrirlestrarferö sinni um
iandið. „Ég hélt fyrirlestra um
efnið: þær hættur, sem frelsinu
eru búnar. t þessum fyrir-
lestrum benti ég sérstaklega á,
að stjórnarfarið i landinu væri
ekki frjálst, og talaði um
erfiðleikana á að halda uppi
frjálsu samfélagi...” „Væri
þetta hægt i Sovétrikjunum?
Eða kannski,sem nærtækara er
að spyrja um, I kommúnista-
rikinu, sem Allende reyndi að
byggja upp? Eða hjá Castró á
Kúbu?”
Það er gömul borgaraleg hefð,
hvortsem hún byggistá lúmskum
áróðri eöa hreinni fákunnáttu, að
setja hin ýmsu afsprengi
marxistiskrar hugmyndafræði
undir einn hatt og stimpla þau
sem kommúnisma. Það, að kalla
umbótastefnu Þjóðfylkingarinnar
sem tilraun i uppbyggingu
kommúnistarikis, sannar best, að
þessi ómálefnalega hefð er þvi
miöur enn viö lýöi. Raunin er sú,
að i Chile hefur frjáls þjóðfélags-
umræða aldrei verið á jafn háu
stigi og á valdatima Allendes.
Sömu sögu má segja um Kúbu
eftir byltingu Kastrós. Eða
skyldu frjálsar umræður hafa
verið síundabar undir járnhæl
Batista? Og við þurfum ekki
annað en aö fletta i gegnum
skýrslur Amnesty International
eða Sameinuðu þjóðanna til að
sannfærast um tjáningarfrelsið I
Chile á liðandi stund. Allende
áleit, á sama hátt og Kastró,
frjálsa þjóöfélagsumræðu einn af
hornsteinum lýöræöislegs sósial-
isma. Hinu sama beitir Evrópu-
kommúnisminn sér fyrir, og
nægir að benda á þróunina á
Italiu og I Frakklandi i þvi sam-
bandi. Sömu hugmyndir skjóta nú
óöum rótum i ýmsum rikjum
Austur-Evrópu og nægir að
minna á baráttu verkamanna og
stúdenta I Póllandi og siðast en
ekki sist Mannréttindaskrána
(„Charta 77”) I Tékkóslóvakiu,
sem æ fleiri setja nöfn sin undir,
þrátt fyrir ofsóknir og handtökur
yfirvalda. Friedman hefur hins
vegar ekkert aö óttast, þegar
hann „gagnrýnir” stjórnarfarið i
Chile. Hann fetti nefnilega ekki
fingur út i hin óhugnanlegu brot
herforingjanna á mann-
réttindum, heldur benti hann á,
aö stjórnarfarið væri ekki nógu
„frjálst”. þeas. að hagfræöihug-
myndir hans hefðu ekki hlotið
nógu stórt svigrúm þar i landi. Og
Pinochet hlusfaði á þessar aö-
finnslur með áhuga. Hið fyrsta.
sem hann gerði, eftir aö Fried-
man haföi pakkað niður i feröa-
töskurnar, var að breyta stjórn
sinni i eins konar Chicago-stjórn.
Fyrrverandi nemendur Fried-
mans úr umræddum háskóla i
Bandarik junum voru leitaðir uppi
og settir i háttsett embætti. Þar á
meðal má nefna Jorge Cauas,
sem gerður var að fjármálaráö-
herra, Sergio de Castro, sem
dubbaður var til sérstaks efna-
hagsmálaráðherra, og einnig var
Pablo Barhona og Alvaro Bardon
komið fyrir i hinni nýju stjórn
Pinochets. Þessir fjórir læri-
, sveinar Friedmans frá sjötta tug
aldarinnar eru allir meira eða
minna tengdir útflutningseinok-
uninni i Chile. Hin vaska „gagn-
rýni” Friedmans fyrir tæpum
tveimur árum varö þvi til þess, að
kjör og aðstæður meginþorra
chilisku þjóðarinnar versnuðu
enn, og var þó ástandið ekki
frýnilegt fyrir.
Heiðarleiki
7. Að lokum skrifar Friedman:
„Mér finnst ekkert óheiðarlegt
við það að gefa hagfræðileg ráð
þar sem ástandið virðist vera
þannig, að hagfræðilegar
umbætur geti leitt til auk-
innar velferðar einstaklinga
og auka möguleikana á að ná
lakmarkinu um stjórnarfars-
lega frjálst þjóðfélag.”
Þar sem ég hef þegar fjallað
um árangur og afleiðingar af
hinum heiðarlegu, hagfræðilegu
ráðum Friedmans, læt ég mér
nægja að vitna i einn af fulltrúum
herforingjaklikunnar, en hann
sagði opinberlega eftir til-
kynningu Nóbelsverðlauna-
nefndarinnar um veröláuna-
veitinguna til Friedmans: „Þessi
verðlaun eru afar mikilvæg fyrir
okkur, þar sem þau þýða viður-
kenningu á efnahagsstefnu
Pinochet-stjórnarinnar, en hún
hefur einmitt fylgt kenningum
Friedmans.”
✓
I sömu
súpunni?
Það er engin tilviljun, að
varnarræöa Friedmans hefur birst
I Wall Street Journal, né að
norska vikuritið Farmand hefur
tekiö hana upp á sina arma sem
þýddan úrdrátt. Hið fyrrnefnda
rit er byggt upp á amerisku kaup-
héðnakapítali, en hinu slöara er
haldið uppi af norskum skipa-
eigendum og stórjöfrum. Bæði
eru þau herrum sinum holl, og
þar að auki náttúrlega málsvarar
lýöræðis, frjálsrar samkeppni og
t jáningarfrelsis. Ritstjóri
Farmands, Trygve J.B. Hoff,
byggir vikurit sitt aðallega á
greinum um hagfræöi, stjórnmál
og menningarmál ásamt ýtar-
legum skrifum um mat og eðal-
vin. Afturhaldssamari lesningu
er vart hægt að finna á Norður-
löndum, og er þá mikið sagt. Það
er ekki erfitt að skilja, að menn
eins og Friedman fái að ganga
lausirá siöum þessara blaða. Hitt
er mér ráögáta, aö islenskt dag-
blað sem Visir skuli birta slikan
bullandi ósóma á siðum sinum.
Sennilega er hér um fákunnáttu
og handvömm þess blaðamanns,
sem greinina þýddi, að ræða, eöa
getur það veriö, að „siðdegisblað-
ið fyrir fjölskylduna alla” byggi
skrif sin og afkomu á sömu undir-
stöðunni og Wall Street Journal
og Farmand hiö norska?
Osló, 5/2 1977
Ingólfur Margeirsson