Þjóðviljinn - 12.02.1978, Blaðsíða 6

6 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 12. febrúar 1978
HJÖRLEIFUR GUTTORMSSON:
Finna þarf fleiri áttir
en suður
Borgarmyndun i einhveriu formi
er vissulega ekki ný af nálinni ef
litið er til þess tima i sögu mann-
kyns, sem við höfum heimildir
um. Visir að borgum fyrir botni
Miðjarðarhafs, á Indlandi og i
Kina nokkrum árþiisundum fyrir
Krist er talinn marka upphaf þess
sem við köllum siðmenningu, og
sú þróun var studd af verkkunn-
áttu i landbúnaði sem tryggði
afurðir umfram þarfir sveitanna
ogskapaði markað. Fram að iðn-
byltingu var það þó hverfandi
brot jarðarbúa sem bjó i borgum
og flestar höfðu þær að geyma
aðeins nokkra tugi þúsunda innan
múra sinna.
Ör fjölgun
miljónaborga
Sú þróun, sem siðan hefur orð-
ið, einkennist öðru fremur af
hömlulitlum og hraðfara vexti
borga, myndun stórborga sem
soga til sta fólk úr minni sam-
félagseiningum, þorpum og bæj-
um, likt og ryksugur og með æ
meirikrafti. Um siðustu aldamót
bjuggu um 15% jarðarbúa i borg-
um (250 miljónir af 1650), nú eru
það 35—40% (ca. 1500 miljónir af
4000) og að 20 árum liðnum eða
um næstualdamóter taliðfullvist
að meirihluti jarðarbúa eigi
heima i' borgum, nálægt þvi sami
fjöldi manna og byggir jörðina
nú.
Samhliða þessari almennu þró-
un, sem ásér staðiiðnvæddum og
vanþróuðum rikjum, fjölgar
miljónaborgum og þaðan af tröll-
auknari borgarsamsteypum. Um
siðustu aldamót höfðu 11 borgir
náðyfir einnar miljónar markið i
ibúafjölda þar af voru 6 i Evrópu,
um 1950 voru þær 75 talsins, þar
af 51 i iðnvæddum rikjum, og nú
aldarfjórðungi siðar eru þær um
200, þar af röskur helmingur i
vanþróuðum rikjum, sem tekið
hafa forystuna á þessu óheilla-
vænlega sviði.
Bjartar og dökkar
hliöar
Hér er ekki hugmyndin að
kyrja einhliða söng um borgir
sem uppsprettu hins illa, þótt
af miklu sé aö ausa úr þeim
brunni. Þær hafa ekki sist að-
dráttarafl sem miðstöðvar
menningarlifs og lista, og hjá
þeim sem álengdar standa vekja
þær vonir um fjölbreytt tæki-
færi fyrir hug og hönd. I vel
skipulögðu og grónu borgarsam-
félagi geta hinar björtu hliðar
verið rikjandi i myndinni um
langa hrið, svo fremi aðstreymið
sé ekki of ört og nái að samlagast
þeim kjarna sem fyrir er. En þró-
unin hefur viðast hvar orðið á
annan verri veg. Æ fleiri stór-
borgir iðnrikja eiga við hrikaleg
vandamál að gllma, félagsleg,
fjárhagsleg og á sviði umhverfis-
mála, svo ekki sé minnst á
eymdarhverfi og kofabyggðir,
sem mynda vaxtarbroddinn i
borgum viða f þriðja heiminum.
Hvað iskyggilegust er
samþjöppun æ fleira fólks,
margra miljónatuga i borgþyrp-
ingar eða „megalopolis”, eins og
ljósust dæmi eru um í Bandarikj-
unum, þar sem um 70% ibúanna
búa á rösklega 1% af flatarmáli
landsins og þrjú þéttbýlissvæði
(„Boswash’.’ svæðið frá Boston til
Washington, „Chicpitts”
Chigago til Pittsburg og „San
San” = SanFrancisco til San
Diego, eins og farið er að kalla
þau þarlendis) eru algjörlega
leiðandi. 1 Evrópu höfum við hlið-
stæður m.a. i Ruhrhéraði og
grennd og á Parisarsvæðinu.
Hreyfiöfl
skilvindunnar
Ástæður þessarar þróunar, sem
við höfum einnig fyrir augum i
smámynd hérlendis, eru marg-
slungnar. Fremst má nefna lög-
mál markaðsþjóðfélagsins, sem i
þessu tilliti eins og á öðrum
sviðum leitar þangaö sem hag-
kvæmnin býöur og gróða er von
fyrir viðkomandi rekstur án
nokkurs tillits til heildarhags-
muna. 1 þvi samhengi býður
þéttbýli sem fyrir er að jafnaði
upp á betri kosti en ónumið land
eða lítið samfélag.
Innan borgarinnar er að vænta
hæfra starfskrafta sem ekki þarf
að kosta til utan vinnutima. Þar
er að finna sérhæfða þjónustu á
flestum sviöum og markað eöa
viðskiptasambönd til að losna á
auðveldan hátt við „afurðirnar,
„vöruna” i hvaða formi sem hún
er. Og stækkandi framleiðsluein-
ingar, stórrekstur með fjölda-
framleiðslu og sú tækni sem hon-
um hentar og skilar mestum arði,
falla vel að bakgrunni stór-
borgarinnar. Þannig leiðir hvað
af öðru: gróðavonin, tækni sniðin
að stórrekstri og stækkandi
framleiðslueiningum og fólks-
mergðin, sistækkandi borgir sem
taka við allri fólksfjölgun og soga
til sin blóð og hæfileika, óbreytt
vinnuafl og sérmenntað fólk frá
samfélögum sem minna mega
sin, á siðustu áratugum einnig i
, stórum stil milli landa og heims-
álfa. .
Það sem öðru fremur hefur ýtt
undir vöxt miljónaborga á þess-
ari öld og sett mark sitt á þær,
einkum á eftirstriðsárunum, er
einkabillinn knúinn ódýru bensini
til skamms tima, og jafnframt
vélvæðing og gnótt áburðar i
landbúnaði, sem byggir á sama
hráefni, oliunni. Menn vita nú að
olia og jarðgas muni ganga til
þurrðar innan fárra áratuga og
hað er eðlilegt að spurt sé, hvort
byggðir og athafnalif, sem fleytir
sér á einkabilnum til að brúa
fjarlægðir innan borga og frá út-
borgum, standi ekki ótryggum
fótum, svo ekki sé minnst á
neikvæðar hliðar bilaumferðar
innan borga.
Dr. Ernst F.
Schumacer
Einn eftirtektaverðasti gagn-
rýnandi þeirrar þróunar sem hér
er gerð aö umtalsefni, Bretinn
Dr. Ernst Friedrich Schumacher,
lést sl. haust. Hann var hag-
fræöingur að mennt og starfaði
um áratugi sem forstjóri tölfræði-
deildar breska kolanámuráðsins.
Þekktastur er hann fýrir rit sitt
„Smallis beautiful” (Hiðsmáa er
fallegt), sem kom út hjá Blond &
Briggs I London 1973. Titill þess
visar til greiningar höfundarins á
tækniþróun, sem ýti stöðugt undir
stærri, flóknari og dýrari fram-
leiðslubúnað, og aðeins er við
hæfi stærri borga, en eftir sitji
bæir og þorp, afrækt og með
staðnað atvinnulif, sem sé dæmt
til að lognast út af. Sem andstæðu
þessa telur Schumacher brýnt að
þróuð verði tækni,sem tryggi
samkeppnishæfa framleiðslu i
smáum einingum og sé hvorki of
flókin eða of dýr i stofnkostnaði
fyrir þær. Slik þróun komi ekki af
sjálfusér, lögmál markaðskerfis-
ins leggist öll á sveif með tækni er
byggir á hagkvæmni hins stærra
Hugleiðing
um
byggða-
þróun
heima
og
erlendis
og „betra” i þröngum skilningi og
útrými þvi minna eöa meðal-
stóra, sem gat talist „gott” og vel
dugði áður en samkeppnin dæmdi
það úr leik. Engu sé skeytt þótt
slik þróun sé andstæð æskilegu
byggðamynstri og hagsmunum
þorra fólks. Þannig véfengir
Schumacher réttmæti einhliða
dýrkunar á tækninýjungum og
svokölluðum framförum, sem;
ekki skeyta um félagslegar af-
leiöingar og sem nú er driffjöðrin
i samþjöppun fyrirtækja,
fjármagns og fólks i iðnaðarsam-
félögum Vesturlanda.
Tækni viö hæfi
Þessu sama mynstri er nú
þröngvað upp á vanþróuð riki
með hrikalegum afleiðingum, og
það voru kynni af þeim sem komu
Schumacher á sporið. Hann lét
ekki sitja við oröin tóm heldur
kom á fót sérstakri stofnun til að
þróa „tækni við hæfi” (Inter-
mediate Technology Develop-
ment Group), sem þegar hefur
miðstöðvar i allmörgum löndum.
Boðskapur Schumachers á
vaxandi fylgi að fagna, ekki sist
innan alþjóðlegra þróunarstofii--
ana, enhanná ekki siður erindi til
iðnvæddra rikja, stórra sem
smárra. Auk „tækni við hæfi”
(appropriate Technology) lagði
Scnumacher mikla áherslu á
umhverfisvernd og þróun, er tæki
fullt tillit til náttúrufarslegra, fé-
lagslegra og menningarlegra
skilyrða á hverjum stað, það sem
á ensku er kallað „eco-develop-
ment” og þýða mætti sem vist-
þróun. Hann var jafnframt tals-
maður samvinnu og sameignar-
sjónarmiða um rekstur fyrir-
tækja. Ferskar hugmyndir Schu-
machers spanna þannig vítt svið
og tengjast vaxandi andófi og efa-
semdum fjölda manna gagnvart
þvi tækni- og neyslumynstri, sem
nú ræður ferðinni á Vesturlöndum
og er ekki einskorðað við hið
kapitaliska efnahagskerfi, þótt
þar liggi rætur þess.
54% á
höfuðborgarsvæðinu
Þótt Island hafi um margt
nokkra sérstöðu vegna fámennis
og fjarlægða, eru áhrifin af bú-
seturöskun á þessari öld sist
minni i samfélagi okkar en meðal
stórþjóða. í höfuðborginni búa nú
tæp 40% þjóðarinnarogum 54% á
höfuðborgarsvæöinu frá Hafnar-
firði til Mosfellssveitar. Hliðstæð-
ar tölur fyrir höfuðborgir annarra
Norðurlanda eruá bilinu 8—15%,
lægst i Sviþjóð, hæst i Danmörku.
Með engum rökum verður þvi
haldið fram að landkostir kalli á
byggðaþróun af þessu tagi. Hér
eru þvi önnur öfl að verki, sum-
part hin sömu markaðslögmál og
framkallað hafa „Boswash” og
„San San” i Bandarikjunum,
sumpart stefna stjórnvalda,
Farystuafl þeirra stjórnvalda
sem hér hafa ráðið mestu frá þvi
Island varð fullvalda riki hefur
verið Sjálfstæðisfiokkurinn, mál-
svari einkagróöans og hins
„frjálsaframtaks”, hinn sami og
stjórnaö hefur Reykjavik sem
meirihlutaaöili I borgarstjórn I 40
ár.
Rjóminn af
innflutningsverslun
og stjórnsýslu
Staða Reykjavikur i atvinnu-
legu tilliti hefur lengst af verið
sterk, hlutur hennar i sjávarút-
vegi veriö umtalsverður, sem
ekki er óeölilegt, mikill á sviði
iðnaðar og alveg sérstaklega hef-
ur borgin fleytt rjómann af inn-
fluttningsverslun landsmanna,
sem að meginhluta fer þar i gegn
(655 heildsölufyrirtæki eöa 88%
allra slikra fyrirtækja I landinu
voruskráð I Reykjavlk og grennd
1973). Miðstöðvarhlutverk
Reykjavikursvæðisins á sviði við-
skipta, þjónustu og samgangna
við aðra landshluta og útlönd er
kunnara en svo að fara þurfi um
það mörgum orðum. Ótalinn er
þá sá þáttur sem hvað styrkust-
um stoðum hefur skotiö undir
vöxt Reykjavikursvæöisins, en
þaðer stjórnsýsla I þágu landsins
alls og menningar- og mennta-
stofnanir sem islenska rikið, þ.e.
þjóðin öll stendur undir.
Þröngt sjónarhorn
Atvinnumál Reykjavikur hafa
verið til umræðu að undanförnu
og mjög verið haft á orði að höf-
uðborgarsvæðinu hafi um árabil
verið mismunað i fjárveitingum
til atvinnumála úr opinberum
sjóðum, einkum til sjávarútvegs
og iðnaðar. Fulltrúar Alþýðú-
bandalagsins f borgarstjórn
Reykjavikur hafa m.a. nýlega
lagt áherslu á nauðsyn þess að
treysta atvinnugrundvöll borgar-
innar i framleiðslu- og úrvinnslu-
greinum. Þetta eru eðlileg
viðhorf út frá sjónarhóli Reykvik-
inga, ekki sist launafólks sem
uggir um afkomu sina. En um-
ræðan fer fram út frá þröngu
sjónarhorni og markmiðin eru
óskýr og fljótandi. Svo hefur
lengst af verið við skoðun
byggðamála hérlendis, eins og
raunar á fleiri sviðum, og tilfinn-
ingar gjarnan sett svip á deilur
manna. Um niöurstöðu hefur hins
vegar mestu ráðið handahóf eða
réttur fjármagnsins og málsvara
hins óhefta einkaframtaks.
Til aö forða misskilningi er rétt
að taka fram að sá sem þetta
skrifar er siður en svo nokkur
hatursmaöur Reyfcjavikur og tel-
ur hana um margt sóma sér vel
sem höfuðstaður landsins. Veldi
hennar og þéttbýlisins I kring er
staðreynd, sem ekki verður
framhjá gengiö.Það sem snýr aö
framtiðinni er hins vegar, hvort
æskilegt sé,mælt á stiku þjóðar-
hagsmuna, aö auka enn á vægi
höfuðborgarsvæðisins, eða hvort
leitast beri við að draga úr þvi
með skipulegum aðgeröum
þeirra er þar,búa og I samvinnu
við fólk annars staðar á landinu.
Rök fyrir dreifingu
byggöar
Ég er þeirrar skoðunar að hik-
laustberiað velja siðari kostinn,
þvi að hann horfi til heilla út frá
fjölþættu mati. liér er ekki rúm
til að rökstyðja það að gagni, en
nefna má eftirtalið til stuðnings
þvi markmiði að dreifa byggð um
landið mun jafnar en nú er:
1. Betri nýtingu landkosta og
jafnara álag á umhverfi og
auölindir en nú er.
2.Smærri byggðakjarna sem
æskilegri og viðráðanlegri
skipulagseiningar.
3. Þroskavænlegra umhverfi og
greiðari tengsl við náttúru til
útivistar utan byggðar.
Framhald á 2 2. siðu