Þjóðviljinn - 01.10.1978, Blaðsíða 3

Sunnudagur 1. október 1978 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 3
krefjast oft fræöslu i stað meö-
feröar, eru til dæmis mál eins og
alkóhólisminn eöa ofdrykkjan.
Það hefur oft skilað mun betri
árangri að fólk geri sér grein
fyrir vandamálinu og af hverju
það drekkur, og að öll fjölskyldan
geri sér vandann ljósan, en aö
senda ofdrykkjusjúklinginn i
lyfjameðferð og afvötnun, en að
hin raunverulega ástæða fyrir of-
drykkjunni sé enn á huldu.
Ópersónulegar
lausnir
— Fjölskyldan hefur oft veriö
nefnd hornsteinn kapitalisks
þjóðfélags. Gctur það talist rót-
tæktaöbjarga slikum hornsteini?
— Það eru margir sem láta i
ljós slikar skoðanir. En ég lit ekki
þannig á málin. Fjölskyldan i
kapitalisku þjóðfélagi er fyrst og
fremst fórnarlamb sem hefði
getað verið hið eina vigi, þar sem
meðlimirnir gætu hlotið stuðning
og næringu. En fjölskyldan i vest-
rænum þjóðfélögum er tætt i
sundur, barnið er sett á barna-
heimili, báðir foreldrarnir vinna
úti, afa og ömmu er komið fyrir á
elliheimili osfrv. Samveruform
fjölskyldunnar hefur verið rofið.
Fjölskyldan er frá sjónarhóli ein-
staklinganna, fórnarlamb
ómanneskjulegra framleiðslu-
hátta og innrættrar gróðafiknar.
Fjölskyldan er sem neyslueining
svo sannarlega hornsteinn
kapitalisks þjóðfélags, enda aðal-
lega skirskotað til hennar sem
slikrar.
Þjóðfélagið hefur æ meir notast
við ópersónulegar lausnir, sem
gerir fjöiskylduna valdalausa og
áhrifalausa. Það er alls ekki þar
með sagt að ég ráðist gegn félags-
stofnunum sem slikum, það sem
skiptir máli er, hvernig þær eru
reknar. Barnaheimili eru t.d.
nauðsynleg, og öll börn ættu að
eiga möguleika á veru á slikri
stofnun. En barnaheimilin eiga
ekki að vera geymsluheimili.
Foreldrarnir og fjölskyldan eiga
að vera hluti af slikri stofnun. Það
þurfa að vera ákveðin tengsl á
milli fjölákyldna og stofnana. Og
þetta atriði gildir um allar
stofnanir. Það á ekki að setja ein-
staklingana inn i einhver hólf.
A Norðurlöndum hafa t.d.
félagsráðgjafar og aðrir svo-
nefndir sérfræðingar barist fyrir
velferðaráætlunum, sem grund-
vallast á þvi að byggja fleiri
stofnanir i stað þess að höfða til
mannlegra athafna. Þetta á sér-
staklega við eldra fólkið. Þaö
yerður engin griðarstaöur fyrir
það á heimilunum, þegar fjöl-
skyldan vinijur öll úti. Stofnunin
eða elliheimilið veröur þvi lógisk
lausn.
Félagsleg martröð?
— Fjölskyldan er með öðrum
orðum orðin að féiagslegri
martröð?
— Fjölskyldan gegnir engu
hlutverki lengur. Og það er mjög
af hinu illa. Þjóöfélagið sinnir i æ
rikari mæli fyrri hlutverkum fjöl-
skyldunnar. Það er t.d. skrambi
hart aö þjóðfélagiö eigi aö eiga
börnin. t Sviþjóð er þvi t.d. þann-
ig háttað, að veikist barn, eiga
foreldrar þess kost að sér-
fræðingar séu sendir heim til að
annast barnið, svo foreldrar eða
annað foreldra þurfi ekki aö
missa úr vinnudag. Það er
náttúrlega erfitt fyrir foreldra aö
neita slikri þjónustu. lÝmsar
hliðar þrýsta á, ekki sist vinnu-
veitandi.
Hér er i raun og veru um full-
komna nýtingu á vinnuafli að
ræöa. Fólk er nýtt til hins ýtrasta,
og það kemur niður á einstak-
lingnum, á fjölskyldunni i heild.
Manneskjurnar hafa ekki lengur
undan hinni hrööu þjóðfélags-
„Missir, hvers eölis sem hann
er, — dauði, skilnaður, skert
starfsorka, börn, sem fara að
heiman — er alltaf hrelling
í eðli sínu
„Fólk er nýtt til hins ýtrasta,
og það kemur niður á einstak
lingnum og á fjölskyIdunni
I heild. Manneskjur hafa ekki
lengur undan hinni hröðu
þjóðfélagsþróun"
„Sannleikurinn er, að við
vitum afskaplega lítið um
geðvlsindi yfirleitt. Og ég álít,
að hefðir læknisfræðinnar séu
geðlæknisfræðinni til trafala"
„Það er grundvallarmunur á
því að geta tekið frumkvæði
sjálfur og að vera hjálparlaust
fórnarlamb eigin veikleika
og ytri atburða og vera
þvingaður til meðferða"
þróun. Þess vegna eru öll þessi
vandamál til staðar: ofdrykkja,
hjónaskilnaður, barnamis-
þyrmingar og þar fram eftir
götunum. Fólk skilur einfaldlega
ekki hvað er að gerast.
Og foreldrar sitja uppi með
sektarkennd. Þeim finnst þeim
hafa mistekist, en sjá ekki hlutina
i félagslegu samhengi. Þess
vegna segi ég, að fræðsla sé rót-
tækari en meðferð. Sálfræðingar
og félagsráðgjafar eiga að stuðla
að þvi að styrkja fólkið i stað þess
að vera handbendi stofnana.
Sérfræðingaveldið
— Háir þaö ekki hinu daglega
starfi, aö fólk litur gjarnan á
ykkur sem sérfræöinga á stalli
goösögunnar, sem langt er yfir
almúgann hafinn?
— Þessu er hægt að svara bæði
já og nei. t fyrsta lagi eru hinar
yngri stéttir, sem fást við geðræn
vandamál, þeas. sálfræðingar og
félagsráðgjafar þjálfaöar i að
lita á vandamálin i félagslegu
samhengi, en ekki sem sjúkdóm,
sem liggur i einstaklingnum.
Þessar stéttir hafa orðið til, um
leið og þau vandamál sem aðal-
lega eru afsprengi kapitalisks
þjóðfélags.
t öðru lagi er um að ræða
menntun lækna og geðlækna, sem
byggir á hefð, sem miðuð er við
sjúkdóm i einstaklingum, og sem
lækna á með skurðaögerð eða lyf-
lækningum. Þessar stettir vantar
hins vegar þjálfun að sjá vanda-
málin i félagslegu samhengi, og
vantar auk þess þekkingu og
þjálfun til að leysa þau sem slik.
Sannleikurinn er nefnilega sá,
að við vitum afskaplega litið um
geðvisindi yfirleitt. Og ég álit, að
hefðir læknisfræðinnar séu
geðlæknisfræðinni til trafala.
Útideild félagsmálastofnunar
og æskulýðsráðs er hins vegar
dæmi um sérfræðinga, sem stigiö
hafa niður af stallinum og leitað
til fólks i samfélaginu. T.d. hafa
þeir unnið með unglingunum á
Hallærisplaninu svo eitthvað sé
nefnt.
— Hvernig tengist sérfræöi-
veldiö valdakerfi þjóöfélagsins aö
þinu áliti?
— Sérfræðiveldið er fyrst og
fremst handbendi kerfisiris og
nauðsynlegt viðhaldi kapitalisks
þjóðfélags. Híns vegar er það
spurning, hve hinn einstaki sér-
fræðingur er háður þessu kerfi og
hve mikið þor hann hefur til að
taka afstöðu. En það að gera sér
grein fyrir samhengi hlutanna er
þó strax i áttina. En hagsmunir
kerfisins og hagsmunir einstak-
lingsins fara ekki alltaf saman.
Og þá er ekki alltaf auðvelt fyrir
sérfræðinginn að leysa málið.
Hann kemst einfaldlega i
klemmu.
Læknahræðslan
— Svo viö tengjum þetta atriöi
foreidrafræösiunni: telur þú hana
standa i andstööu viö sérfræöi-
veidið?
— Tvimælalaust. Fræðslan
byggir fyrst og fremst á þjónustu
við fólk. það er leitað til fólksins
og þvi gefinn kostur á að skilja,
læra og fræðast um hinar félags-
legu hliðar á geðrænum vanda-
málum og samskiptaerfiðleikum
og hvernig bregðast á við þeim
sem slikum.
Sérfræðivaldið byggir hins
vegar á sjúklingnum, sem leitar
til sérfræðingsins, sem veitir
honum timabundna liknum. Við
könnumst öll við sjúklinginn, sem
ekki þorir aö spyrja lækninn ráða,
af hreinum ótta við þetta sér-
fræðiyfirvald. Og þaö er alkunna,
að sá sem ekki spyr lækna fær
sjaldnast upplýsingar. Sjúk-
lingurinn er oft hreint og beint á
nálum aö vera aö stela dýrum
tima þessar hátignar, sem alltaf
er að bjarga mannslifum.
Hjónabandið
afrómantíserað
— Þú minntist áöan á, aö þao
þyrfti aö afrómantisera hjóna-
bandiö. Geröu nánar grein fyrir
þessu.
— Fólk, sem gengur i það
heilaga veit sjaldnast hvaða
veruleiki biður þess. Það er búiö
að skapa slika goðsögn i kringum
hjónabandið, að rómantikin ein
situr þar i öndvegi. Fjölmiðlar
eiga mikinn þátt i þess háttar
goðsagnagerð. Kvennablöðin eru
til dæmis gott dæmi. Þar eru
brúðurnar og eiginkonurnar
snoppufriðar tiskudömur, sem
eiga sér engar takmarkanir,
hvorki i klæðaburði né heimilis-
umhverfi. Þær eru alltaf vel
fyrirkallaðar, á þeim sjást aldrei
þreytumerki. Fólk, sem sýgur i
sig slika fjölmiðlun, og trúir á
þessar goðsagtjir fær að sjálf-
sögðu rangar hugmyndir um
hjónabandið —- og rangar
væntingar.
Þegar það svo lendir i erfiö-
leikum lifsins, hrynuröll tilveran,
ekki aðeins væntingarnar og
rómantikin heldur flestir þættir
hjónabandsins.
Fölsk raunveruleikamynd á
ekki aðeins við um hjónabandið.
Flestallar auglýsingar, kvik-
myndir, blöö og sjónvarp tönnlast
i sifellu á hinum fullkomna heimi,
sem liggur auðvitað langt fjarri
öllum veruleik. En með þvi að
gera fólki hæfilega mikla van-
máttarkennd, mun það einnig
sækja fyllingu i lifið —og öryggi
— með þvi að byrgja sig upp af
gerviþörfum og neysluvörum.
Fólk er alltaf fórnarlamb ein-
hvers. Og neysluþjóðfélagið og
hin falska veruleikamynd fjöl-
miðla veldur oft þvi, að heilbrigt
fólk brotnar niður og þarf hjálp
sérfræðinga. En um leið er það
búið að fá stimpil — er það dæmt
óhæft, og lendir'i hringrás sér-
fræðiveldisins. Þess vegna verður
ekki aðeins að afrómanstisera
hjónabandið, heldur verður að
veita heilbrigðu, venjulegu fólki
réttar upplýsingar um lif þes og
umhverfi. Og þaö er einmitt þetta
sem foreldrafræðslan reynir að
gera.
Ofbeldi og
barnamlsþyrmingar
— Þú sérhæfðir þig I fjöl-
sky Iduvandamálum í Banda-
rikjunum, og vannst þar meö fjöl-
skyldum. Hvaö getur þú sagt af
þeirri reynslu?
— Þaö sem vakti einna mesta
athygli mina i sambandi við fjöl-
skyldumál i Bandaríkjunum var
það, hve afskaplega illa börn eru
stödd. Barnamisþyrmingar eru
afar algengar og ofbeldið innan
fjölskyldunnar miklu meira en
t.d. hér og jafnvel á Norður-
löndum. Þetta er kannski ekkert
einkennilegt, ef litiö er á þessi
mál i þjóðfélagslegri og sögulegri
heild í Bandarikjunum búast
allir &ltaf við ofbeldi, ekki sist
börnin. Ég man, aö meira að
segja að á mjólkurhyrnunum var
letruð eftirfarandi viðvörun:
,,Lá ttu barnið þitt aldrei fara eitt
út”. Tortryggnin gegn
náungunum byrjar þvi þegar við
morgunverðarborðið. Ræningjar
og afbrotamenn eru á hverju strái
i hugum fólks.
Og á flestum opinberum
stofnunum, til að mynda sund-
laugum hanga veggspjöld i
ýmsum litum og gerðum þar sem
fólk er varaö að skilja hlutina
sina eftir.
Hugmyndafræði refsingarinnar
er einnig ákaflega rik i hugum
bandariskra foreldra. Þaö eru
ýmis flókin kerfi notuð um hvern-
Framhald á 22. siöu.