Þjóðviljinn - 01.10.1978, Blaðsíða 8

8 StÐA — ÞJÖÐVILJINN Sunnudagur 1. október 1978
André Breton, Diego Rivera, Leon Trotzky og Jacqueline Breton i Mexikó 1938.
RÓSKA:
BYLTING OG
SÚRREALISMI
„Fagur eins og fundur
saumavélar og regnhlifar.
sem af tilviljun hittast á
likskuröarboröi".
Lautréamont
Prologus
Éger orðin þreytt á þvi að vaða
gráa steinsteypu. Þegar ég vakn-
aði i morgun reyndi ég að hugga
mig við orð rauðsokka, „konaner
falleg”, en varð undireins trufluö
af setningu Baudelaire, „fegurðin
er ætiö einkennileg”, svo ég
ákvað að fara i sturtu. Og mér
skildist allt i einu mikilvægi
sturtunnar fyrir verkamanninn,
sem ég vona að lesi þessi skrif um
súrrealismann, þvi að hann er
þýðingarmikill enda þótt honum
hafi verið gerð miklu minni skil
hér á norðurhjaranum en alls
konar analisum og dúkkulisum.
Loksins núna, rúmum 60 árum
eftir að orðið „súrrealistiskur”
kemur upp, og 54 árum eftir að
þessi feikilega merkilega hreyf-
ing fæðist, kemur út i fyrsta sinn
á ensku (Skandinavia er enn
sterflli) bók með heildarverkum
Andrés Breton sem er talinnfaðir
hreyfingarinnar. Bókin heitir
„What is Surrealism”, kynnt og-
gefin út af bandariskum
súrrealista, Franklin Rosemont,
Monad Press.
Þar sem margir islendingar
erulæsir á enska tungu, væri ekki
úr vegi fyrir eitthvert af hinum
menningarlegu fyrirtækjum okk-
ar (vist væri betra að fá hana
þýdda) aö gefa áhugasömum
tækifæri á að kynnast einum
merkari hugmyndafræðingi og
listamanni aldarínnar.
í upphafi var orðið...
Lýsingarorðiö „súrrealistisk-
ur” er fyrst notað 1917 af
Guillaume Apollinaire
(1880-1918), þegar hannsýnir eftir
sig nýsaminn skripaleik, sem
hann kallar „Brjóst Teresiu”.
Hann skilgreinir þetta verk sitt
sem „súrrealistiskan harmleik”
en geröi sér alls ekki grein fyrir
að hér var hann að gefa kenningu
nafn og leggja drög að nýrri
stefnu.
Hvað sem þvi viðvikur, þá
verður þetta nýja hugtak hans
mjög vinsælt meðal ungra rithöf-
unda og listamanna, en
Apollinaire er eitt af átrúnaðar-
goðum þeirra. Skilgreiningin
súrrealistiskur fær semsagt
grundvöll og er óspart notað bæöi
i gamni og alvöru.
Ivan Goll gengur hins vegar
lengra og notar hugtakið sem
nafnorðog heiti á merku timariti,
Róska.
sem hann gefur út 1924 og heitir
einmitt „Surréalisme”. Goll
heldur þvi siðan fram alla sina
æfi, að hann sé hinn eini og sanni
uppfinningarmaður súrrealism-
ans.
En i raun og veru væru allar
þessar deilurum uppruna orðsins
súrrealismi, og hver hafi orðið
fyrstur tii þess að nota það, inn-
antómur þvættingur ef Andre
Breton hefði ekki fyllt þaö merk-
ingu árið 1924. Merkingu sem
faldi i sér hin duldu öfl draums-
ins, undirmeðvitundarinnar og
uppreisnarinnar.
Skilgreiningu sinni til stuðnings
vitnar hann i merkustu skáld
fyrri aldar, sem samkvæmt hon-
um voru lærifeöur súrrealista
(enda viðurkenndir sem slikir i
dag), svo sem Lautréamont
(1846-1870), Artur Rimbaud
(1854-1891), D.A.F. de Sade
(1740-1814) og Baudelaire
(1821-1867).
1 fyrstu stefnuskrá súrrealism-
ans (Le Manifeste du
Surréalisme 1924), sem er bæöi
skapmikið og ástriðuþrungið
verk, erhin nýjastefna skilgreind
af höfundi á eftirfarandi hátt.
jiSúrrealismi: Sjálfkrafa sálræn
athöfn, sem i mæltu eða rituðu
máli, eða hvaða öðru formi sem
er, getur túlkað hið raunverulega
starf hugans. Hann er bein fyrir-
mæli hugans án tillits til fagur-
fræði né siðfræði;’.
Og gagnstætt dadaistum, sem
vorualgjörir niðurrifsmenn, leita
súrrealistarnir eftir nýjum leið-
um i niðurrifinu og fáranleikanum,
að uppsprettu sem getur leitt til
nýs sannleika og skilnings.
„Astkæra imyndun” — skrifar
Breton — „það sem ég elska þig
mest fyrir er, að þú ert ófor-
betranleg... En aðeins þú getur
gefið mér hugmynd um, hvernig
allt gæti verið...”.
öll verk Bretons eru einstök i
sinni röð. En hvort sem hann tek-
ur fyrir brjálaða ást, Freud,
Trotsky, sálarfræði, list, eða
kvenréttindakonuna Floru
Tristan, þá gengur hinn óslökkv-
andi vilji baráttumannsins sem
rauður þráður i gegn um verk
hans.
Lifandi pólitík og póesia
Þó að súrrealisminn sé þekkt-
astur i ljóðrænu og myndrænu
formi, þá er hann engin stefna
sem takmarkast innan listarinn-
ar. Og þrátt fyrir að hann byggi á
sálfræðilegum, pólitiskum og
mannfræðilegum kenningum, þá
er hann ekkert menntakerfi.

Teikning eftir Max Ernst.
„Striðið mikla”. Málverk eftir René Magritte, 1964.
Hann er fyrst og fremst hreyf-
ing sifelldra uppreisna i lifandi
póesiu og póiitik. Hann leitar
nýrra leiða til þess að hugsa,
finna og lifa. Þess vegna er
súrrealisminn jafnt i gildi idag og
þegarhann var mótaður, þvi þær
sögulegu móthverfur, sem hann
byggir á, hafa enn ekki verið
leystar.
Eitt aðalmarkmið hans er að
skilja og endanlega leysa mót-
sagnir svefns og vöku, draums og
áthafnar, raunsæis og óraunsæís,
meðvitundar og undirmeðvitund-
ar, einstaklings og þjóðfélags,
huglægs og eðlislægs. Hann reyn-
ir ekki að sýna fram á neitt ó-
raunverulegt, heldur 'eins og
Breton segir, „... leitast hann við
aðdýpka grundvöll raunveruleik-
ans, og draga fram i dagsljósið
skýrari og ástriðufyllri meðvit-
und um þann heim, sem tilfinn-
ingarnar skynja”.
Það er ekki til neinn sérstakur
súrrealistiskur still hvorki i
myndlist né riti. Hver og einn
verður að standa andspænis boð-
skap eiginn hugar, og imynd-
unarafli eigin undirmeðvitundar,
og flétta það saman við aðrar
viddir raunveruleikans.
Og þessu til staðhæfingar nægir
að telja upp nokkra frægustu
myndlistarmenn súrrealismans,
eins og Max Ernst, Miro, Salva-
dor Dali, Picabia, Man Ray, de
Chirico, Duchamp og Bunuel.
Eins er með rithöfundana Péret,
Breton, Paul Eluard, Aragon og
Benjamin, þeir byggja á sömu
lögmálum en ekki stil.
Ljóðið verðum við að
semja öll
Súrrealistarnir fundu upp nýja
leið til þess að tengja hinar raun-
sæju og óraunsæju hugsanarásir.
Það var hin sjálfkrafa skrift
(automatic writing), sem átti eft-
ir að verða ein af prófraunum
hreyfingarinnar. Breton hafði
tekið eftir þvi, að rétt áður en
hann var að falla i svefn komu
fram i huga hans orð eða setning-
ar, sem ekki urðu til vegna með-
vitaðrar hugsunar. Það var
„snöggur farvegur þeirra” og
„áberandi skortur á efablendni”,
þegar þær urðu til, sem hann
undraðist mest hvað liktist ljóð-
rænni reynslu.
Súrrealistarnir þróuðu siðan
þessa hugmynd með þvi að taka
orð sin og hugsanir beint upp
á segulband, án þess að láta
nokkur utankomandi áhrif trufla
sig. Þannig komst Breton aö þvi,
að hinn háleiti boðskapur (þ.e.
póesian) var enginn einkaréttur