Þjóðviljinn - 26.08.1979, Side 12

12 SÍÐA ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 26. ágúst 1979.
Sunnudagur 26. ágúst 1979. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 13
í
j
Á kaldri rigningarnóttu í febrúar 1943 hóf stór f jögurra
hreyfla sprengjuflugvél sig til lofts frá London og tók
stefnuna á Noreg. Farþegarnir um borð voru óvenjulegir
— sex þöglir Norðmenn/ sérþjálfaðir af breska hernum
til að vinna skemmdarverk í hinu hernumda heimalandi
sínu
Þegar flugvélin nálgaðist Kristjánssand, lækkaði hún
skyndilega f lugið til að forðast radar Þjóðverjanna. Vél-
in sveif lágt yfir dölunum og nálgaðist óðum Harð-
angurs-hásléttuna, víðfeðmustu, og einmanalegustu
tiaiiasléttu í Norður-Evrópu.
Norðmennirnir bjuggu sig undir fallhlífarstökkiö.
Knut Haugelid, foringi hópsins, reyndi að ieyna óró-
leika sínum. Þetta var þriðja tilraun þeirra og í hin tvö
skiptin hafði fallhlífarstökkið mistekist af einhverjum
sökum. i kvöld voru veðurskilyrðin hagstæð, kyrrð og
fullt tungl. Nú varð það að takast, verkefnin sem biðu
þeirra voru það þýðingarmikil: Að binda endi á þunga-
vatnsframleiðslu Þjóðverja í Noregi og lama þarmeð
hina væntanlegu kjarnorkusprengjugerð þeirra.
Þetta viötal er sagan af Knut
Haugelid, manninum sem stjórn-
aði árásinni á þungavatnsverk-
smiðjuna i Vemörk og sem sökkti
gufuferjunni Hydro á Tinnvatni i
Rjúkan og batt þarmeð endi á
vonir Þjóðverja um framleiðslu
kjarnorkusprengja fyrir strfðs-
lok.
Þess vegna má kannski segja,
að þetta sé sagan um manninn
sem vann siöari heimsstyrjöld-
ina.
Gróðurinn er það þéttur að ég
þarf að leggja leiö mina meðfram
grýttri ströndinni til að komast að
sveitasetri Knuts Haugelids.
Hann stendur boginn i garðinum
og er aö hlúa aö grænmetinu með
re'ku. Garöurinn er einskonar
stórt rjóður sem Knut hefur rutt
og lokast af þéttvöxnum skógi og
fjöruborði.
Knut leggur frá sér verkfærið
og viö göngum upp I húsið sem
stendur á klettasnös og veitir gott
útsýni yfir þröngt sundið. Hann er
hægur, minnir á þunglamalegan
björn, kiminn, talar i stuttum
setningum og lætur gjarnan
augnaráöiö botna setningarnar.
— Ég var þrjá vetur og tvö
sumur i Harðangurshásléttunni,
segir hann þegar við höfum tyllt
okkur fyrir framan húsið.
— Við höföum nær engar vistir
þegar við lentum þarna fyrst
aðrar en bakpokann, riffil og
handfylli af skothylkjum. Við til-
heyrðum þeirri deild breska hers-
ins sem nefndist SOE (Special
Operations Executive — Fram-
kvæmdastjórn sérstakra aö-
gerða) og höföum veriö sérstak-
lega þjálfaðir i Skotlandi til
skemmdarverkastarfsemi i
Noregi. SOE og OSS (Office
Stragetic Service — Skrifstofa
herstjórnarþjónustunnar) voru
þær deildir sem sáu um hermdar-
verk i hernumdu löndum Þjóð-
verja. An þessara deilda heföi
andspyrnuhreyfingin i Evrópu
veriðóskipulögðoglömuð. t striöi
er skipulagning, fjármögnun og
herkænska grundvallarforsenda
baráttunnar. Það er ekki hægt að
berjast meö hugsjóninni einni
saman.
Hrá hreindýr
— Hvernig gekk skipulagning
ykkar eftir aö þið lentuð á
Harðangri?
— Hún gekk mjög vel. Fyrsti
veturinn var erfiðastur. Við átt-
um litið af birgðum og matar-
skorturinn var versti óvinurinn.
Oft liöu margir dagar án þess að
við brögðuðum matarbita. En
hreindýrin á hásléttunni björguðu
okkur. Að visu gátum við ekki
steikt þau fyrsta veturinn vegna
eldiviðarskorts, en hrá hreindýr
venjast vel. Sjálft kjötið er ekki
hægt að leggja sér hrátt til
munns, en innyflin, heilinn og
mergurinn er afbragðsmatur! Og
ef við skutum kálffulla kú var
fóstursúpa á boröum! Þrátt fyrir
fæðuerfiðleikana héldum við uppi
góðri andspyrnustarfsemi. Okkur
bárust vopn sem varpað var til
okkar i fallhlifum og við dreifðum
þeim til nálægra andspyrnuhópa
sem fyrir voru og skipulögðum
nýja. Það olli okkur að visu
ákveðnum erfiöleikum hve
vopnasendingarnar frá London
voru stopular og stundum lentu
fallhlifarhylkin 100 kilómetrum
frá fyrirframsömdum lendingar-
stað.
Við bjuggum i trékofum sem
eru á við og dreif um hásléttuna.
Ég er alinn upp á þessum slóöum
og þekki þvi Harðangurs-háslétt-
una i smáatriðum, sem gerði að
verkum að við gátum veriö á
sifelldri hreyfingu án þess að
óttast aö Þjóðverjarnir næöu
okkur.
— Gerðu Þjóöverjar margar
tilraunir til að ná ykkur?
— I byrjun létu þeir okkur
óáreitta, en juku sóknina er á
leið. Eitt skipti sendu þeir fjögur
þúsund hermenn tii aö kemba
hásléttuna i þvi skyni að góma
fjóra okkar. En slik aöferö er
náttúrlega dæmd til að misheppn-
ast. Jafn margir hermenn eyði-
leggja bara fyrir hver öðrum og
skilja allt of mörg spor eftir sig.
Það er aöeins hægt að berjast
gegn skæruliðum meö skæru-
liðum. í dag hefði skæruhernaður
okkar mistekist á Harðangurs-
hásléttunni. En þá voru þyrlurn-
ar ekki komnar til sögunnar og
þeir þurftu að elta okkur á
skiðum, en þar vorum við mun
fremri en þeir og þekktum þar að
auki landiö miklu betur. En I dag,
sem sagt, er slikur skæruhern-
aður óhugsandi á opnum svæðum
eins og i Noregi og á íslandi.
Verksmiðjan sprengd
26. febrúar 1943, tæpum
mánuði eftir aö Haugelid og
menn hans lentu á Haröangurs-
hásléttunni, framkvæmdu þeir
hið ómögulega: Að sprengja
innviöi þungavatns-verksmiöj-
unnar i Vemörk. Þjóðverjar töldu
staðsetningu verksmiðjunnar
þannig hagað, aö allar árásir á
hana væru þýðingarlausar. Þaö
vakti þvi óskipta athygli að
aðeins niu mönnum, vopnuðum
hrlðskotabyssum, skammbyss-
um, handsprengjum og hnlfum,
tókst að læöast inn á verksmiðju-
svæðið og eyðileggja verksmiðj-
una og komast burt án þess að
einu skoti væri hleypt af.
— Við skiptum okkur i tvo
hópa, segir Knut. Annar hópurinn
kom sprengjuefninu fyrir I verk-
smiðjunni, en hinn sá um að
standa vörð og verja undanhald
ef þörf væri á. Þetta gekk ótrú-
lega klakklaust fyrir sig.
Þjóðverja grunaði ekki aö árás á
verksmiðjuna yrði gerð meö
þessum hætti og áttu sér einskis
ills von. Viö þurftum aöeins að
yfirbuga einn vörð I verksmiðj-
unni og þaö gerðist hratt og hljóð-
fV''- v i
ferjunni I
Rjúkan
^Noregí fyrir
Knut Haugelid er kominn á ellilaun og eyðir nú mest af tima slnum vift ræktun og umhirftu ióftarinnar á sveitabýlinu
lega, þvi manngreyift varð svo
hissa og hræddur aö hann stóö
grafkyrr og steinþegjandi meðan
sprengjuefninu var komið fyrir.
Þegar þvi var lokiö létum við
hann hlaupa frjálsan ferða sinna
og komum okkur á brott áður en
sprengjurnar sprungu.
Þjóðverjarnir tóku lika
ótrúlega seint við sér. Við vorum
komnir niður i dalbotninn og
byrjaðir að klifa brattann hinum
megin þegar sirenan byrjaði að
væla. En þá vorum viö löngu
sloppnir af hættusvæði og kom-
umst óskaddaðir upp á háslétt-
una.
— Datt ykkur aldrei til hugar
að þið væruö að framkvæma
óframkvæmanlegt verk?
— Nei. Okkur datt þaö aldrei I
hug. (Og eftir smáþögn). Okkur
leyföist aldrei að hugsa þannig.
Það varð að framkvæma verkið.
Og þarmeð var máiið útrætt og
afgreitt.
- Sprengingin hefur haft mikil
og neikvæö áhrif á þungavatns-
framleiðslu Þjóöverja I Noregi?
— Nei, þvi miður ekki, segir
Knut og hlær. Rúmúm mánuði
siöar höfðu þeir komið
framleiðslunni á gang á nýjan
leik og aukið hana þar að auki til
helminga. Við áttuðum okkur
ekki á því að þeir höfðu þegar
varahluti á lager i Þýskalandi og
þess vegna tók þá stuttan tima að
komast upp i full afköst á ný.
Bandarikjamenn hófu ákafar
sprengjuárásir á verksmiðjuna
sama haust. En þeir höfðu ekki
erindi sem erfiöi. Alls felldu 152
virkisflugvélar 1200 sprengjur á
skömmum tima, en aðeins fjórar
hæfðu verksmiðjuna. Þessar
árásir urðu hins vegar til þess að
Þjóðverjar ákváðu að flytja verk-
smiðjuna til Þýskalands. Þeir
áttu þrjú tonn af þungu vatni
fyrir og þurftu tvö tonn til vibótar
til að geta hafið framleiöslu
kjarnorkuspreng junnar.
Hitler hefði beitt
kjarnorkusprengjunni
Þjóðverjum tókst aldrei að
flytja verksmiðjuna til
Þýskalands. Knut Haugelid
sökkti gufuferjunni sem flutti
verksmiðjurörin og þungavatnið
til Þýskalands á Tinnvatni i
Rjúkan. Þar með var öll von úti
fyrir Þjóðverja aö reisa þunga-
vatnsverksmiðju sem skilaði
nægri framleiöslu I tæka tið. En
það eru margar hliðar á þessu
máli og menn ekki á eitt sáttir um
hvort ferjusprengingin I Rjúkan
hafi kveðið niður striðiö. Ég ber
málið undir Knut Haugelid.
— Strlð er háö I mörgum
hlekkjum og liðum. Það er alltaf
erfitt að úrskurða að einn liður sé
mikilvægari en annar. Það er
hins vegar ljóst eftirá að ef við
höfum ekki sprengt ferjuna hefðu
Þjóðverjar fengið nógu mikið
magn þungavatns til framleiðslu
kjarnorkusprengju. Og hefðu
Þjóðverjar náð aö búa til atóm-
sprengju hefði Hitler ekki hikað
við að beita henni. Kjarnorku-
sprengjan heföi orðiö afgerandi
vopn á þeim tima. Innrásin á
Dunkirk hefði ekki átt sér staö,
Sovét hefði tapað striðinu gegn
Þjóðverjum. Málið var aðeins að
Hitler ákvað um seinan að hefja
framleiöslu á kjarnorkuvopnum,
hann beið of lengi og þar með var
þunga vatniö frá Noregi eina von
hans um að ljúka gerö sprengj-
unnar i tæka tiö. Hann hélt
einfaldlega að hann mundi vinna
striðiö með venjulegum vopnum.
Þaö var ekki fyrr en í lok 1942 aö
Hitler tók viö sér og byrjaði að
hrópa á „undravopnið” —
kjarnorkusprengjuna.
Fimm kiló af fiski
Knut segir mér nú söguna af þvi
hvernig ferjunni var sökkt.
— Þ. 29. janúar 1944 barst okk-
Þungavatniö
og kjarnorku-
sprengjan
Árift 1931 sýndi visindamaðurinn
Haroid Ciayton Urey fram á, að vift
uppgufun fljótandi vetnis verfta sift-
ustu leifar efnisins helmingi þyngri en
hinar uppgufuðu. Þetta vetnis-Isótóp
var nefnt deuterlum (úr grisku deutr-
os-tveir). Algengasta aftferðin vift aft
fá fram þyngri Isótóp vetnis á sér staft
meft rafgreiningu. Vatn sem framleitt
ermeftþessum þyngri Isótópum vetnis
á sér aðra eiginieika en venjulegt
vatn. Fyrri gerft vatnsins gengur undir
nafninu „þungt vatn” og hefur formúl-
una D 2 0. 1 venjulegu vatni eru 5000
hlutar H 2 O en einn hluti D 2 O.
Eins og getiö var að framan er D 2 O
framleitt við rafgreiningu. Þannig var
þunga vatnift einnig framleitt I Ve-
mörk I Noregi. Þetta var gömul verk-
smiöja sem framleiddi ammoniak
(NH 3). Við rafgreininguna varð
þunga vatniö til. 1 upphafi höföu menn
engan áhuga á aukaefninu D 2 O, sem
myndaðist við rafgreininguna. Þaö er
ekki fyrr en vlsindamönnum veröur
ljóst, að nota megi þungt vatn viö
framleiöslu kjarnorkusprengju eða
svonefndrar vetnissprengju, aö Þjóð-
verjar fá áhuga á ammoniaksverk-
smiðjunni.
Þýski vlsindamaöurinn Otto Hahn
hafði þegar klofið úranium i lok fjórða
áratugsjns við Kaiser Wilhelm-stofn-
unina i Berlin. Þessi hugmynd um los-
un orku við klofningu úranlumkjarna
varö fljótlega til að vekja hugmyndina
um kjarnorkusprengjuna. Til að
keöjusprenging geti átt sér staö viö
klofningu úraniums veröa ákveöin efni
að „hægja” á kjarnaklofningunni. Slík
efni eru kolefni, beryllium eða D 2 O —
þunga vatniö. 1940 urðu menn varir við
aðra aöferð en klofningu isótóps 235 úr
úranium. Hægt var aö framleiða plút-
anium úr úranium og nota það við
framleiöslu kjarnorkusprengju. Til að
myndavar Hiróslma-sprengjan úran-
lum-sprengja, en Nagasaki-sprengjan
plútónlum-sprengja. Að mörgu leyti er
plútóníum-sprengja auðveldari i
framleiðslu.
Þjóðverjarnir voru þegar I byrjun
striðsins farnir að byggja kjarna-
kljúfa. Þeir kusu I byrjun að nota kol-
efnisem „stilli” en gáfust fljótl. upp
á þvl. Þá hófst kapphlaupift um þunga
vatnið. Þeir þurftu um 5000 kiló af D 2
O til að setja kjarnakljúfinn I gang.
Þeim tókst aldrei að skrapa saman
meira en 2600 kflóum af þungu vatni.
Þvi var Hitler fyrir að þakka sem tók
hina stjórnmálalegu ákvöröun of seint
— og Knut Haugelid, sem sprengdi
þungavatnsferjuna áTinnvatni IRjúk-
an.
— im
Viðtal:
Ingólfur
Margeirs-
son
ur eftirfarandi skeyti frá London:
„Höfum fregnað aö taka eigi
þungavatnstækin I Vemörk og
Rjúkan sundur og senda þau til
Þýskalands. Er hægt að fá staö-
festingu á þessu? Er hægt að
koma I veg fyrir flutninginn?”
Viö komumst að því á skömm-
um tima að þetta var rétt. Og nú
var að finna leiö til að hindra
flutninginn. Þetta skemmdarverk
krafðist mikillar tækniþekkingar,
og voru aöeins tveir menn sem
höfðu nægilega þjálfun i meöferð
sprengiefna. Þessir menn voru
samstarfsmaður minn Einar og
ég. Einar var hins vegar ómiss-
andi við senditækin og sá eini sem
hélt sambandi við London. Ég
varð þvi að framkvæma þetta
einn. Hins vegar var það óös
manns æði aö ætla sér að ráðast á
stöðvar Þjóðverja og sprengja
flutningavagnana i loft upp einn
sins liðs. Eftir að hafa haldið
sambandi við London I nokkra
daga virtist aðeins ein lausn á
málinu: Að sprengja ferjuna sem
flutti þungavatnið yfir Tinnvatn.
Ég kaus mér traustan aðstoöar-
mann til verksins, Rolf aö nafni.
Honum var kennd meðferð
sprengiefna og vopna á skömm-
um tíma. Aætlunin var að koma
sprengiefninu fyrir um nóttina i
ferjunni sem fara átti um morg-
uninn.
Rolf komst aö þvi, að
Þjóðverjar ætluðu að reyna aö
hylma yfir flutningana með þvi
að merkja þungavatnshylkin
„pottösku-lútur”. En að sjálf-
sögðu tefldu þeir engu i tvisýnu.
Tvær sérstakar SS-deildir voru
komnar til Rjúkan og sérstakar
flugvélar á sveimi yfir svæöinu.
Bersýnilega óttuðust Þjóðverjar
árás bandamanna.
Gufuferjan Hydro var vöru- og
almenningsferja. Þar af leiðandi
myndi norskum lifum veröa
fórnað ef við sprengdum ferjuna.
Viö ákváðum þvl aö senda siöasta
skeytið til London og spyrja hvort
engin önnur lausn væri á málinu
enaðsökkva ferjunni. Einar, sem
sat I Hovden, simaði fyrirspurn-
ina til London. Vift vorum sam-
mála um, að ef London hygöist
breyta áætluninni mundi hann
hringja I mig og segjast senda
mér 10 kfló af fiski. Ef London
stæöi föst á ákvörðuninni, myndi
Einar hringja og segjast senda
mér fimm kfló af fiski.
Hann hringdi nokkru seinna og
sagðist senda mér fimm kiló af
fiski.
Fórnaði botnlanganum
Akvörðunin var þvi endanleg
skipun og ekki aftur snúið. Skip-
anir eru ekki til umræðu, þær eru
framkvæmdar. Ég bar ábyrgðina
á framkvæmdinni og hóf skipu-
lagninguna i smáatriðum, þótt
okkur hrysi öllum hugur viö þvi
að þurfa að fórna lifum landa
okkar vegna þessarar áríðandi
framkvæmdar.
Það þurfti að sökkva ferjunni
þar sem vatnið var dýpst. Til að
þetta mætti takast þurftum vift
að þekkja nákvæmlega til hraða
bátsins og nota nákvæma tima-
sprengju, sem væri nógu öflug til
að sökkva ferjunni nær sam-
stundis. Við ákváðum að nota
vekjaraklukkur til aö tendra
sprengjuna. Vekjaraklukkurnar
útheimtu aftur á móti rafmagns-
tendru sem sprengdi sjálft dýna-
mitið. Meðan Rolf útvegaði raf-
magnskveikjuna tók ég mér far
meö ferjunni, klæddur sem
verkamaður, til að mæla sigl-
ingartimann nákvæmlega. Ég
hafði meö mér hriðskotabyssu
inni i svefnpokanum og tvær
handsprengjur i bakpokanum. En
sem betur fer þurfti ég aldrei að
nota vopnin.
Kjell Nielsen, verkfræöingi og
yfirmanni flutningadeildar
Hydro, tókst aö koma þvi þannig
fyrir, aö ferjuflutningurinn ætti
sér staö á sunnudegi. Þvi von-
uöumst við til að sem fæstir
farþegar væru um borð. Hann lét
taka úr sér botnlangann aö yfir- j
lögðu ráöi á mánudagsmorgni og
var þvi enn I deyfivimu þegar
Þjóöverjar reyndu að yfirheyra
hann sama dag.
Góöur og gegn
varðmaöur
A sunnudagskvöldið læddumst
við Rolf og félagi einn frá Rjúkan
og ég niöur að ferjunni. Ég
fór fyrst einn um borð til aö
kynna mér kringumstæður.
Allt virtist meö kyrrum kjör-
um nema hvað nokkrir skips-
verjar sátu aö drykkju og
spilum ef dæma mátti af
hljóðunum. Rolf læddist um
borö og við komumst óséöir niður
I skipið. Skyndilega birtist
varðmaftur ferjunnar, sem var
einn skipsverja og hafði verið inni
hjá félögum sínum. Við út-
skýrðum fyrir honum i hasti að
við þyrftum aftfela okkur og hann
benti okkur á lúgugatift á þilfar-
inu. Hann virtist vanur þvi aft sjá
landa sina i nauð. Félagi okkar
frá Rjúkan var nú með öllu
ómetanlegur. Hann byrjaði strax
að ræöa vift varðmanninn og hélt
honum uppi á tali, meðan við
komum sprengiefninu fyrir niðri i
ferjunni. Þaft var erfitt og tima-
frekt starf, enda erfitt að athafna
sig niðri i þröngri og dimmri lest-
inni. En þetta hafðist. Við not-
uðum tvær vekjaraklukkur þann-
ig aft ef önnur bilaði gætum við
treyst á hina. Þegar vift komum
aftur upp á dekk var vinur okkar
frá Rjúkan enn að tala viö varö-
manninn. Vift þökkuftum honum
fyrir hjálpina og kvöddum hann
fullan undrunar. Ég var I hálf-
gerðum vandræftum með mann-
inn, þetta var bersýnilega góður
og gegn Norðmaður, en of mikið
var i húfi til að segja honum hver'
raunveruleg ætlun okkar væri.
Bíllinn beið okkar og flóttinn til
Sviþjóðar hófst. Næsta morgun
þegar við vorum staddir á miðri
leiö milli Hokksunds og
Drammen varö mér litiö á klukk-
una. Hún varkortéryfir ellefu. Ef
allt heföi fariö samkvæmt áætlun
spryngi ferjan i loft á þessari
stundu.
Allt fór samkvæmt áætlun.
Kostaði miklar fórnir
— Hve margir fórust meft ferj-
unni?
— 14 Norömenn og um 20
Þjóöverjar létust viö spreng-
inguna eöa drukknuöu. Rúm 15
þúsund kiló af „poppösku-lút”
sukku meö ferjunni, en þaö heföi
gefið Þjóðverjum 607 kfló af
þungu vatni.
Ferjan sökk nákvæmlega á
þeim stað, sem viö höföum gert
ráö fyrir. Einnig hafði sprenging-
intekistsamkvæmtáætlun: Þessi
nitján pund sprengiefnis, sem
beint var framávið, höföu lyft
skut ferjunnar og skrúfu, sem
gerði þaö aö verkum aö
járnbrautarvagnarnir, sem
innihéldu þunga vagniö, runnu
nær þegar I vatnið. Ferjan sökk
innan fimm minútna sem útilok-
aði aö henni yröi siglt á grunn.
Margra daga vinna hafði tekist
fullkomlega. Þjóöverjarnir náðu
ekki I þunga vatnið. En þaö kost-
aöi miklar fórnir.
— Þaft hafa verift geröar
margar kvikmyndir um þennan
atburft. M.a. „Hetjurnar frá
Þelamörk” meö Richard Harris
og Kirk Douglas I aftalhlutverk-
uijt- Hvaft finnst þér um túikun
þessara ntynda á þvi sem gerft-
ist?
Knut Haugelid er þögull i
smátíma.
— Mér finnst þær allar meira
og minna lélegar. Hin sanna saga
veröur aldrei sögö.
— im