Þjóðviljinn - 21.03.1981, Blaðsíða 12

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 21.—22. mars 1981.
Smávegis um sögulegt
samhengi
Árni Bergmann skrifaöi að
mörgu leyti ágæta grein „stjórn-
mál ásunnudegi” helgina 28. feb.
til 1. mars s.l. Greinin var at-
hugasemd við grein ritstjóra
Timans sem ég hef ekki lesið, en
að öðru leyti fjallaöi hún um
kristindóm, kirkju og áhrif marx-
ismans á samfélagsþróun og lifs-
viðhorf. Gallinn er sá að ýmsu er
þar slengt saman nokkuð gróf-
lega og getum leitt að öðru, á
þann hátt sem alls ekki er eins-
dæmi og er þvi enn frekar ástæða
til að gera athugasemdir við. Hér
eiga þó e.t.v. aðrir fremur hlut að
máli en Árni Bergmann og taki
þeir til si'n sem eiga i réttu hlut*
falli við það.
Fjallað er um sögulegt sam-
hengi kirkju og valdatröllsins
sem vill hafa auð og kiigunarvald
sem eins konar óhagganleg örlög
manna. Kirkjudeildir og þeirra
höfðingjarhafi „komiösér i sam-
band við tröll valdsins”. Arni
vitnar i' mörg ljót orð sem ,,is-
lenskir höfuðklerkar predikuðu
jafnt sem aörir” um trúarlegt
gildi þess að sætta sig við hvers
konar órétt, fátækt og vesöld. t
beinu framhaldi af þess konar til-
vitnunum kemur svo kenning
Páfans i Róm annó 1939 um hið
ómissandi gildi þessara eiginda
fyrir andlega velferö mannsins.
Þetta samhengi er náttúrulega
sett fram á mettima sjálfsagt i
timahraki en ekki litur það betur
út fyrir það. Ég efast þó ekki um
að þessa frasa sem Arni tlnir til
sé hægt að finna i ritum höfuð-
klerka landsins en þeir eru ekki
representativir fyrir þaö guðsorð
sem mest hefur verið lesið með
þjóðinni á liðnum öldum.Vidal-
ins-postilla var lengi vinsæl með
afbrigðum og þar má finna ekki
siður mergjaða frasa sem ganga i
þveröfuga átt, t.d. þegar höfuð-
klerkurinn minnist á örlög þeirra
i öðru lifi sem misbeita valdi
sinu og auði. Lokakafli greinar-
innar fjallar um breytta afstöðu
einstakra kirkjunnar manna i
Suður-Ameriku og þar er löng til-
vitnun i kaþólskan guðfræðing
sem sér ýmislegt jákvætt i bar-
áttu marxismans gegn félagslegu
óréttlæti. Hér má segja að Arni
Bergmann fari yfir lækinn til að
sækja vatnið þvi að margir góðir
sósialistar á tslandi og flokks-
bræður hans hafa séð svipaðar
sýnirog oröað þær ekki siður en
Hans KUng.
Hér ber þó ekki að álasa
greinarhöfundi þótt Urtakið af
guðsorði i grein hans hafi verið
skakkt, enda hefur hann ekki ætl-
aðsér aö gera skoðanakönnun þvi
það viröist vera að verða hættu-
legur leikur á tslandi. Hitt er al-
varlegra þegar hann talar um
sögulega samhengið á þann hátt
sem er allt of algengt hjá vissum
hópi menntamanna og annarra er
gjarna bregða sér i gervi sérfræð-
inga um sögulegt samhengi þegar
fjallað er um þessi mál. Blandað
er saman rómversku kirkjunni á
18. og 19. öld og gjarnan dálitlu af
rúsnesk-orthodox-kirkjunni við is-
lensku þjóðkirkjuna og úr þessu
fengið sögulegt samhengi fyrir
allt liöið eins og það leggur sig,
klerka, kirkjur og allt trúarlegs
eðlis yfir höfuð. Étur svo hver
þessisannindi eftir öðrum þangað
tilhægt er að vitna tilþess: „Eins
og menn vita...”
og sjálfstæðis-
Prestar
mál
Þessi kenning, sem aðrir en
Árni Bergmann hafa sett fram af
miklu meiri sannfæringarkrafti,
stenst ekki á tslandi. Við siöa-
skiptin var kirkjan tekin yfir af
konungsvaldinu og vart verður
það skrifaö á reikning hennar
einnar sem slikrar. tslenskir em-
bættismenn og alþýða voru lengi
framan af konungholi og prest-
arnir ekki undantekning þar á.
En þegar litið er á stjórnrr.ála-
sögu 19. aldarinnar kemur i.ljós
að fjölmargir prestar voru allt
annað en auðmjúkir þjónar
danska valdatröllsins. Þeir
„beinli'nis sviku” þetta vald. A
fleiri sviöum voru þeir óþægir
hinum óhagganlegu lögmálum
kyrrstöðu og misréttis og raunar
má segja að engin ein stétt væri
eins óþjálvaldatröllinuog einmitt
þeir.
Auðvitað má finna undantekn-
ingar eins og nafna minn biskup-
inn og Fjölnismanninn Pétur
Pétursson sem varð ihaldsemin
uppmáluð með Þjóðfundinum
1851. Þá voru þeir félagar hans
fallnir, Jónas Hallgrimsson, séra
Tómas Sæmundsson og bróðir
hans Brynjólfur. Þessum mönn-
um, sem ýmsir vitna til sem rót-
tæklinga þess tima, þótti ekki
ónýtt að eiga að guð almáttugan
og hjálpræði Krists i sjálfstæðis-
baráttunni (sjá Vilhj. Þ. Gisla-
son, Jónas Hallgrimsson). Ekki
má gleyma þvi alveg i þessu sam-
bandiaðPétri hafðitekist að vera
umbótasinnaður klerkur á ýms-
um sviðum i 15 ár áður en hann
féll fýrir danska tröllinu. Annars
hefur Þorvaldur Thoroddsen
haldið uppi vömum fyrir þennan
nafna minn og visast til þess hér.
Um þátt presta i sjálfstæðis-
stjórnm álunum eftir tima
Fjölnismanna má nefna samstarf
Jóns Sigurðssonar og SkUla
Thoroddsen við ýmsa kunna
höfuöklerka.
Félagshreyfingar
Þjóðfélagsleg staöa islensku
prestastéttarinnar á 19. öld er þvi
aö mörgu leyti athyglisverð og
Aðalfundur
Iðnaðarbanka Islands h.f.
verður haldinn i Súlnasal Hótel Sögu i
Reykjavik, laugardaginn28. mars n.k., kl.
2e.h.
DAGSKRA:
1. Venjuleg aöalfundarstörf
2. Breytingar á reglugerð.
3. önnur mál.
Aðgöngumiðar að fundinum verða afhent-
ir hluthöíum eða umboðsmönnum þeirra i
afgreiðslu lögfræðideildar bankans
Lækjargötu 12, dagana 23. mars til 27.
mars, að báðum dögum meðtöldum.
Reykjavik, 9. mars 1981
Gunnar J. Friðriksson
form. bankaráðs.
ekki eingöngu meö tilliti til sjálf-
stæðisbaráttunnar. Staða þeirra i
stjórnkerfinu gerði það að verk-
um að þeir uröu oft hentugur
tengiliður milli nýrra og róttækra
hugmynda og sóknarbarna sinna.
Þeir voru efnahagslega og félags-
lega óaðskiljanlegur hluti bænda-
samfélagsins Þeir höfðu þvi bæði
þekkingu og aðstöðu til þess að
koma nýjum hugmyndum og
stefnum á framfæri og margar
nýjungar slógu I gegn i þjóð-
félaginu vegna þessa sem annars
hefðu dagað uppi eöa einangrast I
áhrifalitlum öfgahópum.
Pétur Pétursson
félagsfræðingur
skrifar
Þetta hafði mikla þýðingu fyrir
þjóðfélagsþróunina á Islandi
fram á þessa öld sérstaklega
vegna þess hve snögg umskipti
urðu i islensku samfélagi þegar
það á nokkrum áratugum breytt-
ist (moderniseraðist) úr kyrr-
stæðu bændasamfélagi i fjöl-
breytt nútima (iðnvætt) sam-
félag. Þetta „stökk” hefði orðið
lengra og erfiðara ef prestastéttin
hefði spyrnt við fótum og stutt
gamla valdatröllið og hugmyndir
þess um öhagganlegt fyrirkomu-
lag.
Prestar voru meðal leiðtoga
fyrstu félagasamtaka á Islandi á
19. öld. Ekki finnst vottur af
prestahatri (anti-clericalism) i
fjöldahreyfingum eins og bind-
indishreyfingunni, bændahreyf-
ingunni, samvinnuhreyfingunni
og ungmennafélagshreyfingunni.
Presta er gjarnan minnst sem
forgöngumanna á stórafmælum
ólikustu félagasamtaka. Séra
Oddur Gislason er gjarnan
nefndur þegar minnst er á upphaf
slysavarna á hafi Uti, Þorkels
Bjarnasonar var minnst á nýaf-
stöðnu 70 ára afmæli Fiskifélags
Islands, Arnljótur Ólafsson var
fyrsti nUtima hagfræðingur á ís-
landi og Þórhallur Bjarnarson
forseti BUnaðarfélags Islands og
svo mætti áfram telja.
Menntamál
Merkastur er þó þáttur presta-
stéttarinnar og guðfræðinganna i
menntamálum þjóöarinnar og ef
þessi þáttur er borinn saman við
hvernig þessi mál hafa þróast
með öðrum þjóðum t.d. i Frakk-
landi sést hversu hér er óliku
saman aö jafna. Þar hefur þjóðin
verið meira og minna klofin i
tvennt siöan frá timum stjórnar-
byltíngarinnar miklu og fram á
okkar daga um það hvernig upp-
eldi og menntun skuli fyrir komið
og hefur þetta atriöi haft gifurleg
áhrif út frá sér á félagsmál og
stjórnmál þar i landi. Annars
vegar hafa þar ást við ihaldsöm
stefna kaþólsku kirkjunnar og
hins vegar „veraldlegt” rikis-
vald. Aftur á móti hefur nú-
timamenntakerfi á tslandi veriö
byggt frá grunni af prestum og
guðfræðingum. Svo sækja ýmsir
menningarsérfræðingar (reyndar
bæði tíl hægri og vinstri) efniviö
sinn i samhengið sögulega úr
frönskum veruleika. Ýmislegt
annað hefur verið sótt þangað
sem bæði hefur virkaö meira
sannfærandi og komið að betri
notum. Það er þvi ekki að furða
þó íslenskt alþýðufólk setji
jafnan hljótt þegar það héyrir
slika speki setta fram i alvöru.
Hefur þá mörgum áreiðanlega
verið hugsað til prestsins sins og
átt erfitt með að átta sig á sam-
henginu.
Með lögum frá 1880 var prest-
um gert að skyldu að sjá um að öll
böm lærðu að lesa, skrifa og
reikna, en þeir höfðu áður séð um
lestrarkunnáttu i sambandi við
kristindómsfræðsluna. A 19. öld
hvöttu margir prestar til þess að
stofnaðir væru skólar og hófu
sumir þeirra sjálfir tilraunir i þá
átt. Biskupar höfðu yfirleitt frá
siðaskiptunum sent konungi til-
lögur um stofnun barnaskóla og
jafnveigrátbænt þá tilþessað
auka lestrarkunnáttu alþýðu (sjá
Saga Islendinga VI. bindi).
Hannes biskup Finnsson braut-
ryðjandi upplýsingarstefnunnar á
Islandi á 18. öld (ekki fara sögur
af frönskum biskupum i þvi hlut-
verki) samdi og gaf út alþýðlega
fræðslubók sem kom inn á ýmsar
fræðigreinar og var hún geysivin-
sæl meðalaiþýðu. Sama má segja
um lestrarbók Þórarins prófasts i
Görðum, en hUn var bókstaflega
lesin upp til agna að fróðra
manna sögn. Þessi siðarnefndi
höfuðklerkur lagði grundvöllinn
aö kennaraskóla á Islandi ásamt
syni sínum Jóni (sá las guðfræði
en lauk ekki prófi) siðar fræðslu-
málastjóra. Guðmundar Finn-
bogasonar (hann var ekki guð-
fræðingur) er oft getið i sam-
bandi við upphaf barna- og ung-
lingafræðslu og skólaskyldu og
það með réttu. Hann samdi
fræðslulögin frá 1907 en þarf samt
ekki að skyggja á alla hina sem
koma við sögu þessara mála á
fyrri hluta þessarar aldar. Ég
nefni nokkur nöfn i runu: Magnús
Helgason, Sigtryggur Guðlaugs-
son, Asmundur Guömundsson,
Jakob Benediktsson, Asgeir As-
geirsson, Freysteinn Gunnars-
son, Sigurður Einarsson og Ingi-
mar Jónsson. Allir voru þessir
menn guðfræöingarog allir vigðir
prestar nema tveir.
Flestir þessir menn eiga það
auk þess sameiginlegt að hafa
verið fylgismenn hinnar svoköli-
uðu nýju-guðfræði eða frjálslyndu
guöfræði sem breiddist Ut innan
islensku kirkjunnar um og eftir
aldamótin. Þessi stefna vildi
samþætta kristna trú og siðaboð-
skap visindalegri nútimahugsun
og framförum og náði á sitt band
meiri hluta prestastéttarinnar.
Þeir voru ekki fáir i þessum hópi
sem sáu ennig samhengi með
mannúðarstefnu sósialismans og
kristindóminum s.b. ýmsa af hin-
um svokölluðu Strauma-mönn-
um, sem var hópur ungra guð-
fræðinga og guðfræðistUdenta
sem gáfu Ut samnefnt timarit á
millistriðsárunum. Auk þess mun
ekki að finna eitt einasta dæmi
þess að islenska kirkjan sem slik
hafi barist gegn hagsmunasam-
tökum verkalýðsins. Mér er
spurn, er það ekki góð regla að
sögulegar staðreyndir og sögu-
legt samhengi fylgist að?.
Heimspeki
Hins vegar má sjá andstæður i
heimspeki marxismans þ.e.a.s.
dialektiskri efnishyggju annars
vegar og þekkingarfræöi flestra
guðfræðikenninga. Gaman væri
ef einhver hugmyndasögufræð-
ingur okkar greindi islenska
heimspekihugsun út frá þessu
sjónarmiði.Grunar mig að þá
muni koma i ljós að flestir af okk-
ar frumlegustu hugsuðum hafi á
einhvern hátt reynt að koma sér
hjá nauðhyggju og vélrænni
efnishyggju. En spyrja má hvort
þessar andstæður séu mikilvæg-
ustu snertipunktar þessara
áhrifariku hugmyndakerfa. Svar-
ið er að svo er ekki. 1 fyrsta lagi
var Karl Marx ekki sérstaklega
frumlegur hugsuður þegar um
var að ræða trUarbrögð. Borgara-
legir heimspekingar voru fyrir-
myndir hans. Aftur á móti er
samfélagshugsjón þeirra um af-
stöðu manna til hver annarra sU
sama i öllum aðalatriðum og það
er þessi hlið á málinu sem er nær
sögulega samhenginu á Islandi.
Samtöksósialistaog verkamanna
hafa ekki beitt sér gegn kristin-
dómi og kirkju á Islandi og i
skjöium og samþykktum þeirra
(höfundur hefur þó ekki fram-
kvæmt tæmandi athugun á
þessu) finnast varla merki um
slika afstöðu.
Sannleikurinn er nefnilega sá
að bæði þessi hugmyndakerfi
hafa verið troðin i svaðið af
valdatröllum með þvi að þau hafa
verið notuð til þess að afsaka kúg-
un og misbeitingu auðs og valda.
Framsækin öfl hafa einnig kennt
sig við þau bæði og það er einfald-
lega skakkt sögulegt samhengi
þegar gefið er i skyn að það sé ný
frétt frá Suöur-Ameriku að svo sé
tilfellið með kristindóminn.
Pétur Pétursson
félagsfræðingur
8/31981
Lundi, Sviþjóð.
Brigada Nordica 1981
V innuferð
til Kúbu
Lagt verður af stað uppúr miðjum júni og
komið aftur mánuði seinna. Unnið i 3
vikur, ferðast, fræðst, skoðað. 10 Islend-
ingar komast með. Umsóknir sendist
Vináttufélagi islands og Kúbu, póthólf 318,
Rvik. fyrir 31. mars. — Aætlaður kostn-
aðuru.þ.b.6300kr.
Vináttufélag islands og Kúbu