Þjóðviljinn - 22.08.1981, Síða 19

Helgin 22.-23. ágúst 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 19
Tveir austfirskir bræöur, Kristinn og Einar
Andréssynir, voru driffjaörirnar í stofnun
Máls og menningar. Her er Einar, sem
safnaði 5 — 6 þúsund áskrifendum á
stuttum tima.
Kristinn E. Andrésson og kona hans Þóra
Vigfúsdóttir.
Asgeir Ásgeirsson var forsætisráðherra I
byrjun kreppunnar.
Fyrstu leikararnir fóru utan til að mennta
sig i leikiist. Haraldur Björnsson og Anna
Borg settust á skólabekk I Konunglega leik-
skólanum i Kaupmannahöfn.
tugnum: Kristmann Guömundsson 1922,
Theódór Friðriksson 1922, Guðmundur Fri-
mann 1922, Magnús Ásgeirsson 1923, Guð-
mundur G. Hagalin 1924, Orn Arnarson
1924, Þórbergur Þórðarson (Bréf til Láru)
1924, Tómas Guðmundsson 1925, Jón
Magnússon 1925 Jóhannes úr Kötlum 1926,
Gunnar M. Magnúss 1928, Sigriður frá
Munaðarnesi 1930 og Sigurður Einarsson
1930. Friðrik A. Brekkan skrifaði á dönsku,
og Kristmann Guðmundsson á norsku.
Málararnir og myndhöggvararnir Jón
Stefánsson, Guðmundur frá Miðdal, As-
mundur Sveinsson og Finnur Jónsson bætt-
ust þá i hóp listamanna. Söngvararnir
Stefán Islandi, systkinin Einar og Maria
Markan voru komin á sviðið og Einar
Kristjánsson var að búa sig til söngnáms
Alþingishátiöarárið.
Þá voru fyrstu leikararnir að leggja i
nám við Konunglega leikskólann i Kaup-
mannahöfn, Anna Borg og Haraldur
Björnsson. Þá féll frá hin kunna leikkona
Stefania Guðmundsdóttir, ekki fimmtug,
1926.
Eftir miðjan áratuginn stefndi allt að þvi
aö gera þúsund ára hátið Alþingis 1930 aö
timamótaatburði. Fundir undirbúnings-
nefndar hófust i ársbyrjun 1926, iþróttir
voru æfðar til sýninga, kórar voru æföir til
að koma fram á hátiðinni, bæði einstakir og
sameinaöir, skáldum var heitið verðlaun-
um fyrir hátiðaljóð, tónskáldum siöan feng-
in ljóöin. Nýr vegur var lagöur til Þing-
valla, lögregla valin til starfa á hátiðinni,
og æft var Lögmannskjör á Alþingi 930,
undir stjórn Haralds Björnssonar.
I þessum undirbúningi minntust menn
fýrri þjóðhátiða. Rosknir menn 1930 mundu
hátföina 1874, þegar Kristján konungur IX.
kom með stjórnarbótina. Það var fyrsta
stórhátið þjóðarinnar frá Islandsbyggð.
Þaö var áfangi i frelsisbaráttunni, þjóðin
eignaðist Ó, guð vors lands Matthiasar og
Sveinbjörns Sveinbjörnssonar. Þá mundu
menn, að Jóni Sigurðssyni var ekki boðið á
hátiðina.og höfðu heyrt fólk tala um þaö, að
honum hefði ekki verið boöið af ótta við
það, að hann myndi skyggja á konunginn,
ef hann kæmi. Menn minntust einnig, að
hátíðin var ekki mikil almenningshátið,
eins og haft var eftir konunni: — Þetta var
ekki fyrir mig, ég hef heitið þvi að fara ekki
á næstu þúsund ára hátið Alþingis.
Næsta stórhátið var 17. júni 1911. Þá fékk
þjóöin: Sjá, roðann á hnjúkunum háu,
þeirra Hafsteins og Jóns Laxdal, einnig
fjölmargar kveðjur frá öörum löndum. En
mörgum varð minnisstætt, að engin kveðja
barst frá Kaupmannahafnarháskóla til hins
nýstofnaða Háskóla tslands, þar sem þorri
íslenskra menntamanna hafði tekið há-
skólapróf á undangengnum öldum.
Framkvæmdastjóri hátíðarinnar 1930
var ráðinn Magnús Kjaran, en Asgeir As-
geirsson var valinn sem forseti sameinaðs
Alþingis til þess að vera stjórnandi hátiðar-
innar á Þingvelli. Forsætisráðherra var
Tryggvi Þórhallsson.
Ásgeir var guðfræðingur og upprennandi
stjórnmálamaður. Hann haföi oröið lands-
frægur, þegar hann veitti Helgakveri,
fermingarbók kirkjunnar, rothöggið meö
riti sinu Kveri og kirkju. Menn létu sér um
munn fara: — Skyldi þessi maöur vinna
nokkuð i framtiðinni, sem heldur nafni hans
lengur á lofti en Kver og kirkja.
Og hátiðin hófst. Gestir, konungborið fólk
og fulltrúar þjóða komu frá fimmtán lönd-
um. Herskip og fjöldi annarra skipa lágu
þétt á Reykjavikurhöfn.
Islendingar voru orðnir yfir eitthundrað
þúsund að tölu. Reykjavik taldi nær þrjátiu
þúsund ibúa þjóöhátlðaráriö, haföi fjölgað
um nálega eitt þúsund manns frá 1910—
1930.
Kristján X. konungur tslands setti Al-
þingi á Þingvelli. Ásgeir Ásgeirsson flutti
aðalræðu hátiðarinnar. Hinir þrjátiu þús-
und gestir voru eins og sameinaðir i hugs-
anlegu nirvana, þar sem algleymi rikir og
friður. Ljóð skáldanna, sem menn höfðu
svörtá hvitu i höndunum, voru sem töluö út
úr hvers manns hjarta og söngurinn fór I
bylgjum út um hraun og viða velli. Hátið-
legt var, þegar biskup landsins var I kletta-
altarinu. En tigulegast þótti mörgum I
skrúðgöngu fólksins, þegar fylking úr sýsl-
um landsins gekk inn á hátiðarsvæðið
undir sýslumerkjum sinum.
Kristján konungur sat við hátiðasvæöið,
þegar Lögmannskjör 930 var flutt. Þó að
leikendum hafi liöið flest úr minni á þeirri
stundu, afmáist þó ekki minningin um það,
þegar konungur rétti Halli af Siðu siga-
rettu.
1 sambandi við þjóðhátiðina tengjast
margir framfaraatburðir. Félög voru
stofnuð, svo sem Skógræktarfélag tslands,
listsýning var haldin, einnig heimilisiönaö-
arsýning, söngmót karlakóra setti svip á
dagana, hátiðaskáldin Davið Stefánsson,
Einar Benediktsson og Jóhannes úr Kötlum
hófust i hærra veldi en áður. Tvær þjóðar-
stofnanir tóku til starfa i árslok 1930: Rikis-
útvarpið og Landspitalinn.
Fjórði áratugurinn
Hátiðin hafði verið eins og draumur og
menn sofnuðu vært eftir umstang og vökur
undangengin ár. En þegar þjóöin vaknaði
að morgni hins nýja tugar, höfðu veður
skipast i lofti. Það var gustur heimskrepp-
unnar, sem fór um löndin og náði nú til Is-
lensku þjóðarinnar. Margskonar erfiö-
leikar steðjuðu að, sölutregða
á islenskum afurðum erlendis, sam-
dráttur atvinnuvega, gjaldeyrisskortur,
innflutningur erlendra vara dróst saman,
skuldir bænda jukust, svo að stofnaður var
kreppulánasjóður þeim til bjargar, at-
vinnuleysi jókst og atvinnubótavinna
aukin, til þess aö létta framfærslu verka-
manna, en náöi þó skammt. Atök mikil
urðu i Reykjavik 1932 milli verkamanna og
bæjarstjórnar, vegna kauplækkana og at-
vinnuleysis. Af þeim átökum urðu Slys og
fangelsanir. Reglur voru gefnar út um tak-
mörkun innflutnings á óþörfum varningi,
vörubirgðir voru litlar i landinu og dýrtíöin
óx með hverju misseri. Skömmtun mat-
væla var hafin 1939 og vðrur voru afgreidd-
ar eftir skömmtunarseðlum, svo sem korn-
vörur og brauð, kaffi og sykur. Og I árslok
1940 var tekin upp skömmtun áfengis.
Karlar og konur eldri en 21 árs gátu fengið
áfengisbækur til þess aö fá dropann. Og
þótti nú mörgum sverfa að.
Til þess að bæta úr atvinnu verkamanna
og sjómanna var efnt til þess að senda vél-
báta (trillur) meö áhöfnum til Vestfjarða
og Norðurlands til veiða. I maimánuði 1940
var floti 30 til 40 vélbáta sendur og fluttur
vestur og noröur og dreift á veiðistöðvar
þar.
Asgeir Asgeirsson var forsætisráðherra I
byrjun kreppunnar. Eftir honum var þetta
haft um kreppuna:
— Hún er eins og vindurinn. Enginn veit
hvaðan hún kemur eða hvert hún fer.
Og Predikarinn sagði um vindinn:
— Vindurinn gengur til suöurs og snýr
sér til norðurs, hann snýr sér og snýr sér,
og fer aftur að hringsnúast á nýjan leik.
En flestum varð brátt ljóst, að kreppan
átti upptök sin I auðvaldsrikjum Banda-
rikja Norður-Ameriku. Bandariski rit-
höfundurinn John Steinbeck skrifaði skáld-
verkiö Þrúgur reiðinnar, sem lýsir ástand-
inu þar i landi I upphafi kreppunnar. Bókin
var þýdd á islensku.
Þrátt fyrir kreppu og óáran varð þessi
áratugur á margan hátt merkur fyrir
dugnað og menningu þjóðarinnar. Þetta
var mesti félagsmálaáratugur aldarinnar.
Þá voru stofnuð milli 30 og 40 félög verka-
manna og iönaöarmanna. Þessi félög unnu
að bættum hag vinnustéttanna i landinu,
réttindum þeirra og menntun. Störf þeirra
höföu mikil áhrif á löggjöf landsins til hags-
bóta þjóðarinnar I heild.
A þessum hrollkalda áratug leystust úr
læðingi öfl, sem höfðu varanleg og góð
áhrif. Það var eins og þegar norðlensk jörö
kemur skrúðgræn undan snjósköflunum á
vorin. Það var með þeim hætti að megin
þorri ungra skálda og rithöfunda hófu sam-
starf I menningarmálum og stofnuðu fyrsta
rithöfundafélag á Islandi. Það hét Félag
byltingasinnaðra rithöfunda.
Á hundraö ára afmæli Fjölnis gaf félagið
út timaritið Rauöa penna. Upp úr þessum
félagsskap spratt svo Mál og menning,
sem varð brátt stærsta bókmenntafélag
landsins.
Upphaf þessara samtaka rithöfunda voru
þau, að milli tiu og tuttugu rithöfundar
komu saman og ræddu um stefnur I bók-
menntum og pólitiskum efnum.
A 19. öldinni stóðu skáldin viö hliö stjórn-
málamanna i frelsisbaráttunni og ortu ljóð
til vakningar I þjóöernismálum. Rithöfund-
ar Félags byltingasinnaöra rithöfunda urðu
á hliöstæðan hátt skáld alþýðunnar. Þá
komu til sögunnar tveir austfirskir bræöur
Kristinn og Einar Andréssynir. I þessum
flokki voru nokkrir þjóðkunnir rithöfundar
Halldór Kiljan Laxness, Jóhannes úr Kötl-
um og Þórbergur Þórðarson. Yngstu skáld-
in I hópnum voru Jón flr Vör og Ölafur Jó-
hann Sigurösson, báðir innan viö tvltugt.
Kristinn E. Andrésson varð fyrirliði rit-
höfunda. Hann haföi lesið erlendis i háskól-
um og haföi nú fengiö köllun að lyfta þjóð
sinni andlega á erfiöum timum. Það var
hans verk að stofna rithöfundafélagiö,
stofna timaritið og siðan útgáfufyrirtækið.
Einar bróöir hans kom þá fram og ruddi
brautina fyrir velgengni bókmenntafélags-
ins. Hann vann afrek, þegar hann á
skömmum tima gerði Mál og menningu að
stórveldi i bókmenntalifi þjóðarinnar. Jó-
hannes úr Kötlum sagöi: — Hafi eldri bróð-
irinn verið heilinn, sem skipulagði og
stjórnaði M.M., þá var yngri bróðirinn
hjartað, sem dældiblóðinu út á meðal fólks-
ins.
Einar þekkti hvert hús I Reykjavik og
vissi um fjölskyldur á hverjum staö. Hann
gekk um stræti og stiga með tösku sina út-
troðna af bókum og barði að dyrum eða
hringdi húsbjöllu. Engu máli skipti, hver
yfirskrift var á hurö, þar sem hann knúði
dyra. Hann heilsaöi hýr á brá og lagði tösku
sina frá sér, þar sem hentast var. Hann
kom meö fagnaðarboðskap, ræddi um bæk-
ur og félagsmál og hreif fólk með mælsku
sinni og glaðværð. Hann var aö sýna og
bjóða ritverk, sem fólkið hafði raunar beöið
eftir. Og taskan léttist, fólk gerðist áskrif-
endur, en hann fór á heimastöðvar, fyllti
tösku sina aftur og hélt á nýjar leiðir. Þann-
ig fór hann stundum margar feröir á dag.
Hann var snyrtilegur i framgöngu, hýr I tali
með bros á vör og ljóma I augum. Þannig
vann hann afrek, sem má I minnum hafa,
safnaði á nokkrum mánuðum 5 - 6 þúsund
áskrifendum aö ritum M.M.
Einar var sjómaður á yngri árum, þar til
hann gerðist starfsmaður M.M. Hann var
fæddur 3. mai 1904, kvæntist 1936 Jófriöi
Guðmundsdóttur frá Helgavatni I Þverár-
hllð. Þeirra dóttir, Anna, hefur frá unga
aldri unnið i þjónustu félagsins.
Þó að atvinna drægist almennt saman i
landinu á þessum árum, blómgvaöist þó ein
atvinnugrein. Vinsmygl er alþekkt, þótt
engar hömlur séu á innflutningi áfengis. En
á bannárunum jókst bruggið með ári
hverju og varð loks að blómlegum atvinnu-
vegi. En sá atvinnuvegur varð að fara fram
I leyni.
Skyggnir menn sáu huldumenn öðru
hverju, en enginn var svo rammskyggn aö
hann sæi bruggara I dagsljósi. Þeir voru að
mestu i næturvinnu. En þrátt fyrir kreppu i
landi var nógur markaður fyrir framleiðsl-
una.
En smám saman fundust þessir lista-1
menn og bragöarefir. Bruggverksmiöja ]
fannst i kjallara i Reykjavik, þar var fram-
leiðslan I brúsum og tunnum. Á Akureyri I
var gróska i atvinnunni. Sýslumaður Eyja- |
fjaröarsýslu tók ellefu bruggara á einum
degi. Fullkomin bruggverksmiðja var inni
á Kaldadal. Þar höfðu þeir grafið jarðhús
inn I hól og gengiö svo frá inngangi, aö
naumlega var hægt aö finna dyr. En þar
inni voru þrjár vélar til framleiöslunnar.
Þegar lögreglan fann verksmiöjuna, tóku
þeir þar 250 kg. af sykri, helltu niöur 400
litrum af landa, eyðilögöu öll tæki og brutu
jaröhúsiö. Þetta var i rauninni mesta fram-
tak tslendinga á þessum kyrkingsárum.
Nei, þetta var ekki stærsta verksmiðja
sinnar geröar á landinu. Austur i Fljótshlfö
var önnur verksmiðja, sem var öðrum
meiri. Bræöur tveir höfðu grafið jaröhús 50
metra frá bænum, komið þar fyrir tækjum
og skolpleiöslu frá húsinu. Járnplötur höfðu
þeir sem þak og mokuðu mold yfir. Þegar
þetta fannst, voru þar 8 stórar ámur, sem |
tóku 300 litra hver. Þar voru tvenn fulikom-
in bruggunaráhöld, primusar og brúsar.
Bannlögin voru upphafin 1934. Það var 11
annað sinn, sem stétt manna á Islandi lagö-
ist niður á einum degi. Arið 1909 komu
vatnsberar Reykjavikur saman I Aðal-
stræti, hvolfdu skjólum sinum og settust á
þær við Ingólfsbrunn, en Gvendarbrunna-
vatniö rann úr krönum húsanna. Með af-
námi bannlaganna lagðist þefarastéttin
niður, hvarf siðan I kyrrþey út I ýmsar rik-
isstofnanir, svo sem Skipaútgerö rikisins.
Þar mun lengi hafa verið bent á mann, og
sagt: — Þetta var þefari.
Þjóðin bar höfuðið með reisn, þótt efna-
hagslega kreppti að. tþróttir voru I blóma.
Tveir ungir menn þreyttu Grettissund. Pét-
ur Eiriksson, 19 ára, synti 26. júli 1936 úr
Drangey til lands. Hann var 5 klst. og 19
minútur á sundinu. Og Haukur Einarsson
synti Grettissund frá Drangey til Reykja á
Reykjaströnd 7. ágúst 1939. Hann var á
sundi 3 klst. og 20 minútur.
Jónas Halldórsson, einn af sundköppum
þessara ára, haföi sett 25 sundmet, þegar
hann var 25 ára að aldri, en alls setti hann
50 Islensk sundmet á áratugnum.
Listmálarar áranna voru Gunnlaugur
Scheving, Gunnlaugur Blöndal, Finnur
Jónsson, Jón Engilberts, Snorri Arinbjarn-
ar, Þorvaldur Skúlason og myndhöggvar-
arnir Sigurjón ólafsson og Asmundur
Sveinsson.
Skákmenn höfðu getið sér orös i listinni
og verið sendir til skákkeppni i Suöur-Am-
eriku. Og árið 1936 mættu 10 Islenskir skák-
menn á ólympiumóti i Þýskalandi. Og 50
Islendingar fóru á Ólympiuleikana 1936 og
tóku þátt I nokkrum greinum.
Þaö var stór hópur skálda og rithöfunda,
sem komu þá fram og sendu frá sér fyrstu
bók sina: Vilhjálmur frá Skáholti 1931,
Steinn Steinarr 1934, ólafur Jóh. Sigurðsson
1934, Þórunn Elfa Magnúsdóttir 1933,
Ragnheiður Jónsdóttir 1934, Elinborg Lár-
usdóttir 1935, Guðmundur Danielsson 1935,
Stefán Jónsson 1936, Jón úr Vör 1937, Stefán
Júliusson 1938, Jón Helgason 1939, Guö-
mundur Böðvarsson 1939, Þórir Bergsson
(Þorsteinn Jónsson) 1939. Og fleiri voru þó.
A söngsviðinu heyrðust tónar Islands
viða um lönd með söng Karlakórs Reykja-
vlkur undir stjórn Sigurðar Þórðarsonar.
Og söngvaranna Stefáns Islandi, Einars
Kristjánssonar, Mariu Markan og Guð-
mundu Eliasdóttur.
Aratugnum lauk 1940 lauk með ótta,
vegna styrjaldarinnar, en þó meö nokkurri
hreykni yfir þvl að vera hiutlaus þjóð, utan
viö vig og manndráp og geta veitt öðrum
þjóðum skjól.