Þjóðviljinn - 31.10.1981, Page 19

Helgin 31. okt. — 1. nóv. 1981
ÞJÓÐVILJINN — StÐA 19
Þjóðverjar stóðu á öllum
götuhornum og mikil óreiða
rikti á strætunum. Þegar við
höfðum hjólað drjúga stund,
kom sporvagn akandi á móti
okkur. Skyndilega var hann
stöðvaður af hóp manna. Þeir
gerðu sér litiö fyrir, ráku Ut
fólkið, lyftu vagninum af tein-
unum og skelltu honum þvinæst
á hliðina, þvert á götuna. Við
þeystum á hjólunum eins hratt
og við gátum, þvi Þjóðverjarnir
komu hlaupandi og skutu á allt
sem hreyfðist.
Við komumst ósködduð til
Frederiksbergbakke.
Hitinn var alveg að drepa
okkur, og við náðum vart and-
anum fyrir mæöi. BúbUbús svaf
hin rólegasta. Þjóðverjar
höfðu komið fyrir vegatálmum,
en einhvem veginn komumst
við igegn. Ég var langtfrá þvi
að vera við fulla heilsu, en beit á
jaxlinn. Afram urðum við að
halda.
Búbúbús byrjaði að gráta, við
stigum af hjólunum og ég tók
barniðmeð mér niöur i skurð og
reyndi að gefa þvi brjóst. En
mjólkin var búin. Barniðhéltá-
fram að gráta og við fórum at
verða skelkuð við að gráturinn
visaði Þjóðverjum leiðtilokkar.
Skyndilega sáum við hóp þýskra
grænstakka standa við vegar-
krá ekki alls fjarri. Ég fann
skeflinguna hrislast um likam-
ann.
Einn Þjóðverjanna kom auga
á okkurog hélt i humátt til okk-
ar. Hann nam staðar fyrir
framan okkur og virti flótta-
mennina fyrir sér. Allt i einu
rétti hann okkur brosandi
nokkrar gosdrykkjarflöskur!
Þaðvoru til manneskjur með-
al böðlanna.
Ég hugsaði með sjálfri mér:
— Þú tekur þegjandi við
drykknum og kemur honum i
þig. Bamið verður að fá nær-
ingu.
Gosdrykkurinn bjargaði okk-
ur. Vökvinn nægði til að brjóstin
framleiddu örlitla mjólk og
barnið róaðist. Enn héldum við
af stað.
Ég sá varla úr augunum fyrir
þreytu, og með undarlegt suð
fyrir eyrunum. Ég stakk papp-
irsrifrildi í hlustirnar, en þaö
kom að litlu haldi. Skyndilega
heyrði ég yfirþyrmandi
klukknahringingu. Ég hélt að
þaö væru kirkjuklukkurnar i
Lejre, en i raun voru þessir
sterku hljómar imyndun ein.
Svo man ég ekki meir.
Ég lá f þrjá daga á bóndabæn-
um hjá ættingjum Henriks.
Yndislegur læknirannaðist mig,
hjóninvoru dásamleg, og smám
saman náði ég fullum kröftum á
ný. Og barnið var lifandi og full-
hraust. Við áttum bókstaflega
ekkert nema fötin sem við stóð-
um f. Allt okkar hafurtask varð
eftir f Kaupmannahöfn.
Enþað ersvo furðulegt, þegar
kemur aö þvi að maður þarf að
flýja,þá skipta veraldlegar eig-
ur engu.
Ósköp hlýtur lifið að vera
manni mikiis virði.
Sjá næstu síðu
fljótir aö gleyma verkfærinu
aðrir geta þjáðst endalaust af
segulbandsskrekk eða byrja
ósjálfrátt að tala með útvarps-
rödd um leiö og blýanturinn og
blokkin eru komin á loft. Megin-
hlutverk skrásetjarans er þvi að
veita viðmælanda sinum öryggi,
likt og góöur leikstjóri útrýmir
óöryggi og efa leikaranna. Sögu-
maður verður að treysta skrá-
setjara sinum á sama hátt og
skrásetjari veröur aö trúa sögu-
manni. Þannig skapast gagn-
kvæmt trúnaðarsamband sem er
undirstaða allrar góörar sam-
vinnu. Ég hlýt þvi sennilega að
vera einn þeirra fáu sem eru ekki
yfir sig hrifnir af viðtalstækni
itöisku blaðakonunnar Oriönu
Fallaci þótt afrakstur hennar sé
oft merkilegur. Fallaci hefur
sagt, að hún liti á viðtalið sem
andlegar samfarir, og það er i
sjálfu sér ágætur mælikvaröi á
ástarlif hennar. Hin árásar-
kennda aðferð hennar fær
margan þjóðhöfðingjann til að
segja þaö sem hann mundi ann-
ars ekki hafa látið uppi og það er
gott og vel. En ég efast um aö hún
hafi kafaö undir skel þeirra að
neinu marki, kynnst persónu
þeirra eða tengst sálarlifi þeirra.
Textinn hennar er ekki ritaður
með æðaslögum viömælandans.
Hann er skrifaöur meö svita
hans.
Þegar samtölum er lokið, hefst
sjálf úrvinnslan. Nú er það skrá-
setjarans aö sanna, að sam-
vinnan hafi boriö ávöxt, héöan af
dregur hann einn hlassiö. þaö er
að sjálfs. smekksatriöi hvort rit-
höfundurinn notar spurningar og
svör I bókinni, heldur sig við
fyrstu persónu eintölu eða
blandar þessu saman. Persónu-
lega finnst mér snoturlegast að
láta sögupersónuna sjálfa segja
frá (fyrstu persónu eintölu-
formiö) og draga hlutverk skrá-
setjara i skuggann. Bókin fjallar
um ákveðna persónu og ævi
hennar en ekki skrásetjarans og
misjafna viðtalsfimi hans. Auö-
vitaö er ekki hægt að afmá
fingraför skrásetjarans með öllu,
en hlutur hans veröur að blandast
frásögn sögumanns aö þvilikum
finleik að lesandinn merkir það
ekki, heldur alitur aö hann sé aö
lesa sjálfsævisögu.
En þetta er sem sagt smekksat-
riði. Franski rithöfundurinn
André Malraux, ritaöi viðtalsbók
við de Gaulle og dregur hlutverk
sitt hvergi undan. A köflum
stendur Malraux framar á svið-
inu en sjálfur forsetinn, hugsanir
hans og spurningar leita frekar á
lesandann en svör de Gaulle. 1
formála bókarinnar segir Mal-
raux einnig, að bókin hafi að
geyma alls kyns samræður sem i
sjálfu sér skipta engu máli. Hann
hafi hins vegar kosið að halda
þeim óbreyttum þvi án þeirra
heföi andrúmsloftið milli skrá-
setjara og sögumanns brenglast
eða eyöilagst með öllu.
Þannig getur ritun æviminn-
inga ekki aðeins veriö spurning
um smekkvísi heldur einnig um
áherslu og umgjörð.
Heimildir eru einnig veiga-
miklar varðandi úrvinnsluna.
Sannprófa verður hvert vafaat-
riði, sérhvert ártal, sérhvert
staðarheiti og nafn. Þetta er mjög
timafrek skýrsla og eflaust er
engin endurminningabók
óbrjáluö að þessu leyti. Þaö er
einnig mikilvægt að heimildirnar
eyðileggi ekki textann. Leiði-
gjarnar eru þær ævisögur sem
hrúga upp ættartölum, götu-
nöfnum og mánaðarheitum, meö
þeim ósköpum aö sjálf persónan
og ævirás hennar kafnar undir
farginu. Islenskir ævisagnarit-
arar gera iðulega ekki greinar-
mun á persónulýsingu og ætt-
fræði, tilfinningum og sjúkdóms-
greiningu, samvist og venslum.
Heimildaritarar eru ennfremur
með orð Ara fróða i huga og reyna
aö hafa það heldur er sannara
reynist.
En hvað er sannleikur þegar
endurminningin erannars vegar?
Hve rétt munum viö? Nemum við
enn angan horfinna tima? Er ekki
fortiöin filma sem ljós hefur kom-
ist i eins og Pétur Gunnarsson
oröaði það?
Skyldi þaö vera tilviljun að
nóbelsverðlaunahafinn Pablo
Neruda hefur sjálfsævisögu sina
(sem að hluta til er prósaljóð)
með þessum orðum: „Þessi ævi-
saga eða endurminningar eru full
af götum sem stundum stafa af
gleymsku, þvi þannig er lifið.
Hvfld svefnsins gerir okkur það
kleift að þola daga vinnustritsins.
Margar endurminningar minar
eru gufaðar upp i framkölluninni,
þær eru mélaöar likt og brotið
gler. Endurminningar söguritar-
ans eru ekki þær sömu og endur-
minningar skáldsins. Sá siöar-
nefndi hefur ef til vill ekki lifað
jafn mikiö, en ljósmyndað mun
meira og glatt okkur með smáat-
riðum fegurðarinriar.”
Séö i ljósi þessa er ævisagan
ekki heimildasaga, heldur dæmi-
saga fyrir þá sem eftir koma.
Kafli úr endurminningum
Guðmundu Elíasdóttur söngkonu
sem Ingólfur Margeirsson skráði.
Bókin er væntanleg
hjá Iðunni á næstu dögum
Helgarviötal Ingólfs Margeirs-
sonar við Guðmundu Eliasdóttur i
september 1979 varð upphafið að
samvinnu þeirra. Eins og lesend-
um Þjóðviljans er i fersku minni
teiknaði Ingólfur myndir af þeim
sem hann tók viðtal við, og hér er
Guðmunda.
þráö sem hann getur spunnið I
sálarvef viðmælandans.
Margir pennar sem fást viö viö-
töl, álita það afgerandi hvaða
verkfæri séu notuö við að skrá-
setja orð viðmælandans. Sumir
telja að best sé að hafa blokk við
hendina, aörir eru á þeirri skoðun
að segulbönd séu happadrýgst, og
þeir menn eru til, sem vilja nota
minnið eitt er þeir skrifa niöur
samræður dagsins.
Að minu viti skiptir verkfærið
engu máli. Aöalatriðið er að sögu-
maður sé ekki smeykur við blokk-
ina eöa upptökutækiö. Verkfærið
verður að vera ósýnilegur hluti af
samvinnunni, líkt og hljóðnemi
fyrir þjálfaðan söngvara eöa klof-
stigvél fyrir laxveiöimann.
Sumir frásögumenn eru óvenju
Danski fáninn blaktir við hlið hakakrossfánans.
Piltur hleypur i skjól þegar skotfæraverksmiðja i Kaupmannahöfn
springur i loft upp fyrir tilverknað skemmdarverkamanna um mitt ár
1944.
NASISTUM
um vörubílum. Ég skalf og nötr-
aði af hræðslu, en reyndi að sýn-
ast sallaróleg og steig Tviö fast-
ar á pedalana.
Við náðum Vibenshus Rund-
del.
Þar hittum við lögregluþjón,
sem sagði okkur að Þjóðverjar
heföu lokaö borgarmörkum
klukkan fimmum morguninn og
hélduöflugan hervörö. Við sner-
um við. Ég var örmagna af
þreytu og næringarleysi og
þjökuð eftir barnsburöinn.
Skyndilega missti Henrik jafn-
vægið á barnavagninum og
hann steyptist á hliöina. Ég hélt
aö min siðasta stund væri runn-
in upp. Til allrar mildi varð
barninu ekki meint af byltunni
og við héldum áfram og kom-
umst heim heil á húfi.
Allt varrólegt þennan dag.
Öhugnanlega rólegt.Og veðrið
var guðdómlega fagurt.
Um eftirmiðdaginn tóku
sprengjuvélar að sveima yfir
höfðum okkar og vélbyssurnar
létu aftur f sér heyra. Fæstir
þorðu að láta sjá sig á götunum
en skriðu eftirþökunum til að ná
sambandi við nágrannana.
Um kvöldið skröpuðum við
siðustu matarleifunum saman
og Búbúbús saug þurra mjólk-
urdropa úr skrælnuöum brjóst-
um minum. Við ákváðum að
gera aöra flóttatilraun að
morgni.
Arla næsta dag endurtók sag-
ansig : Ég setti barnafötin niður
i hjólhestakörfu mina, BUbúbús
var komið fyrir i vagninum og
Henrik dró hann á eftir sér á
reiðhjólinu.