Þjóðviljinn - 29.05.1982, Side 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 29. — 30. mal 1982
Svavar Sigmundsson
skrifar málþátt
Flokkadrættir og
fleira um kosningar
Ekki er ósennilegt að kosningarnar um siðustu helgi hafi vakið
meö mér efnið sem verður til umfjöllunar að þessu sinni. Ég hef
tekiðsaman orö sem merkja „deilur” og sagnir sem lúta að þvi
merkingarsviði, en allt má tengja það undirbúningi kosninga, þó
að kosningabaráttan á dögunum hafi reyndar verið heldur frið-
samleg. En oröafarið er margvislegt: agg, ágreiningur, bági.
bágur, brauk, brýna, brösur, deila, elja, eljan (eljun) ergjur,
erjur, errur, flokkadrættir, hnippingar, hnotabit, hnotabitingur,
hnútukast, illdeilur, illindi, jag, jögun, karp, klf, krytur, miskiið,
oröabang, orðadeila, orðahnippingar, oröakast, oröasenna,
orðaskak, pex, reipdráttur, rifrildi, rigur, rimma, senna, skær-
ur, stapp, stælur, togstreita, úfar, uppistand, útistöður, viðsjár,
væringar, ýfa, ýfingar, þjark, þjörkun, þrakk, þras, þráttun,
þref, þræsa og þræta.
Hér kennir margra grasa, og væri sjálfsagt hægt með yfirlegu
að greina sundur enn betur en hér er gert eftir merkingar-
brigðum. Auk þess má nefna orð sem nánast tákna „ágreining”,
en eru kannski ekki eins sterk og þau sem að ofan eru nefnd:
áskilnaöur, greinir, missætti, misþokki, óeindrægni, óeining,
ósamkomulag, ósamlyndi, ósamþykki, ósátt, ósætti, skoðana-
munur, sundrung, sundurþykki, sundurþykkja, tvidrægni og
tvistringur.
Þá má enn nefna oröum „rifrildi”. Ýmisorðaðofan mættu vel
fylla þann flokk, en til viöbótar eru: gifur, hita, irringar og
svarri.
Eins og sjá má, eru ýmis þessara orða upphaflega notuð um
„átök” likamlegs eðlis, t.d. hnippingarog togstreita.en þau eru
siðan notuð i yfirfærðri merkingu. Sum oröin eru einkum höfö
um „orðaskak”.
Þegarlitiðer á sagnir um „aö deila”, verða þessar helst fyrir:
aggast, akneytast, bitast, slá i brýnu, gifra, greina á, hnippast
(við), hnotabitast (hnotabltast), eiga i illdeilum, troða illsakir
við, jafnkýta, jagast, karpa, kifa, kirnast, kljást, kýta,
steyla/stæla, mákana, munnhöggvast, nagga, orra, pexa, rifast,
sagla, senna, elda grátt silfur, skammast, skattyrðast, snagga,
stappa (uin e-ð), stæla, verða sundurorða, svarka (um e-ð),yrö-
ast við, þjarka, þrasa, þrátta, þrefa, þræsa, þræta, þvarga.
Hér verður ekki fariö nánar úl i einstakar sagnir, en auðsætt
er, að ýmsar þeirra eru upphaflega tengdar þvi að „takast á”
eins og var um nalnorðin.
Spurningin er hvort sögnin að gifraá heima hér, nema i orð-
takinu að gifra um geitarull, sem merkir ,,að karpa um fánýt
efni”, en annars merkir gifra liklega upphaflega „tala, hafa
hátt, þvaðra”. Lika er til að þræta um geitarháriðog jagast um
geitarull.Annaðorðtækisvipaðrarmerkingarer aðdeila; um
keisarans skegg (sbr. Halldór Halldórsson: örlög orðanna Ak.
1958, 13-16.).
Fleira verður tint til aí oröum sem varða kosningar. Samheiti
við það orð er kjöreöa val. Þegar menn á 19. öld fóru aftur að
velja fulltrúa til alþingis,varnotað fleirtöluorðið vöi.Þannig seg-
ir i heimild frá 1844: meöan völinstóðu yfir (Lúðvik Kristjáns-
son: Vestlendingar 112, 34) og i Alþingistiðindum frá 1845 er tal-
að um „að völin séu tvöföld” (106) (OH).
Enn er talað um kjörfundi sambandi við kosningar, þó að þær
likist ekki á neinn hátt fundi eins og þær fara fram nú. En nafn-
giftin er auðvitað frá þeim tima, þegar kosið var á fundi, þar
sem menn greiddu atkvæöi munnlega i heyranda hljóði. Orðið
kjörfundur er fyrst skrásett árið 1843, i Fréttum frá Hróars-
kelduþingi 11,71, skv. Oröabók Háskólans.
Orðið atkvæðii þeirri merkingu sem við notum það nú, er frá
þvi um aldamótin 1800 iskv. OH). 1 Minnisverðum tiðindum II
stendur, að „Stjórnarherrarnir urðu samt... sigursælir... þegar
til atkvæðakom” (256), og i sama riti nokkru siðar skrifar Finn-
ur Magnússon um „að ná sem flestum kjósenda atkvæöum ”.
(111, 44).
Atkvæði merkti áöur „orð, ummæli” eða „úrskurður” og
þaðan helur merkingin færstyfir i „atkvæðaseðil”. Svipuð þróun
hefur átt sér stað i norðurlandamálum, þar sem danska stemme
og sænska röstmerkja bæði „rödd” og „atkvæði”.
Þaö skal og nefnt, af þvi að óvenjumikið vifaval var i nýaf-
stöðnum kosningum, að orðin kvennaframboðog kvennalistieru .
ekki skráð i seðlasafni Orðabókar Háskólans, en væntanlega
vantar þau ekki þegar hún kemur út i fyllingu timans.
Aðsiðustu vik ég að þvi sem nefnt hefur lýðræðiá islensku, en
á sumum erlendum málum er kallað demokrati (e. democracy).
Konráð Gislason kallaði þaö i orðabók sinni lýðstjórn „það að
landstjórnarmenn eru kosnir af lýðnum”. Hann talar um
lýðstjórnarrikiog um lýðstjórnarmann.Freysteinn Gunnarsson
hefur i oröabók sinni lýöveldi eöa lýðstjórn f. demokrati, en
demokrat kallar hann alþýðuvin eða lýðveldismann. Orðið al-
þýðuvinurer fyrst skráð 1846, skv. OH, en þá skrifar Guðriður
Magnúsdóttir, að assessor Jónsen sé „alþýðuvinur og öngvan-
veginn alþýðuþekkjari” (Konur skrifa bréf, 103) og er merkingin
hér liklega „demokrat”.
En svo ég haldi áfram að hengja mig i oröir^þá er orðið lýðræði
fyrst skráð af Stephani G. Stephanssyni (enn skv. OH), en hann
skrifar Jóni Jónssyni frá Sleðbrjót Sunnudagshugvekju 20. júni
1915 á þessa leið: „Þessi heimsku-leynd meö það, sem hvern
mann i landinu varðar og enginn hefir þvi einkarétt til að geyma,
er heimssiður, en stjórnarbölvun og leiðir frá lýðræöilengra en
nokkuðannað, þar sem þjóöræðiá aðheitaiorði kveðnu.” (Bréf
og ritgerðir 11,74). En þarna var þá samheitið þjóðræöilika. —
Og menn getur greint á um hversu fullkomið lýðræðið sé i reynd,
jafnvel i borg Daviðs.
Þeir sem vilja leggja orö I belg skrifi Málþætti
Þjóðviljans, Sfðumúla 6. R. Einnig geta þeir haft
samband viö Svavar Sigmundsson I sfma 22570.
Svaka beibípönkari
Biöskýlið á Hlemmi gegnir
sama hlutverki og brautarstööv-
ar erlendis og flugstöövar.
Áningarstaður, samkomustaður,
verslunarstaður og skjól fyrir
veöri og vindum. A Hlemmi er ys
og þys, asi og læti. Þar safnast
b'ka fólk sem hefur ekki annað
þarfara við tfmann aðgera. í einu
homi sitja gamlir menn sem
spjalla saman og virða fyrir sér
mannlifið, í öðru eru pönkarar
eins og úr öðrum heimi og i hinu
þriðja drukknir menn sem hvergi
eiga athvarf. Hér er gott að ylja
sér.
Svo þeytist fólkiö fram og til
baka og Útur öðru hvoru á klukk-
una.Kona dregur hrinandi barn á
eftirsér. Voteygur gamall maður
með grænan hatt sest út i horn og
fer að hvisla einhverju i eyru
jafnaldra síns sem er með
heyrnartæki. Litlir strákar I
eltingaleik og bústin kona með
gleraugu litur á léreftin löng I
Versluninni Pálinu.
Drukkinn maður i bleikri
skyrtu með i'slenska fánaveifu I
barminum æðir um gólf og stjak-
ar viö ungum pönkara. Ég heyri
að litla stelpan við hliðina á mér
flissar og segir við vinkonu sina:
Svaka beibipönkari, finnst þér
hann ekki æði?
Beibfpikikarar eru snoöklipptir
með fjólubláa og bleika sveipi um
hárkollinn. Eyrnarlokkar i öðru
eyra, svartir leðurjakkar alsettir
áletruðum hnöppum. Peace
framan á, anarki aftan á.
Drukkni maðurinn snarstoppar
og li'tur ógnandi á beibipönkar-
ann. Sá siðarnefndi lætur sér
hvergi bregða heldur dregur
keöju hægt og yfirvegaö upp úr
brjóstvasanum.
„Hvað ertu með í keðjunni?”,
segir sá drukkni dálltið óttasleg-
inn.
Beibípönkarinn hneggjar eins
og hestur og lætur keðjuna siga.
„Hvað ertu með i keöjunni?”,
spyr sá drukkni aftur.
Beibipönkarinn hneggjar og
grettir sig allan og fitjar upp á
trýnið. Sá drukkni starir furðu
lostinn á keðjuna.
„Hvað er i keðjunni?”
Beibfpönkarinn lætur sér
hvergi bregða og er nú orðinn
Ibygginn á svipinn. Hann kippir
keðjunni skyndilega upp og f
endanum hangir ómerkilegur
upptakari.
Tólf ára stelpa i fjólubláum
samfestingi rekur upp hlátursgól.
Drukkni maðurinn hlær kæru-
leysislega en beibi'pönkarinn
hringsnýst um sjálfan sig og
hoppar svo á einum fæti fyrir
horn.
Þetta var skemmtilegt.
NUkemur beibi'pönkarinn aftur
og stúlkan i' samfestingnum horf-
ir með aðdáuná hann. Hann nælir
sér isi'garettu, og kveikir I henni.
Samt reykir hann ekki rettuna
heldur lætur hana lafa kæru-
leysislega milli fingra. Beibi-
pönkarinn er varla meira en 11
ára.
„Af hverju reykiröu ekki síga-
rettuna, maður?” segi ég.
„Kvadda mar, ég er aö láta liða
úr henni”.
Guðjón
erlendar bækur
D.H. Lawrence:
Women in Love.
Edited with an introduction and
notes by Charles L. Ross. Pengu-
in Books 1982.
Útgáfusaga skáldsagna
Lawrence er mörgum undrunar-
efni nú á dögum og það er ekki
langt um liðið frá þvi að sögur
hans fengust útgefnar án úrfell-
inga og styttinga. Women in Love
var gefin út 1920 i Bandarikjunum
af Thomas Selzer og ekki ætluð til
almennrar dreifingar, enskar út-
gáfur sögunnar voru meira og
minna skekktar af velsæmisá-
stæðum. Þessi útgáfa er byggð á
útgáfu Selzers. Skáldsagan hefur
einnig komið út i Penguin útgáfu
verka Lawrence.
Arthur Schnitzler:
La Ronde (Reigen).
Tr. By Sue Davies.
Penguin Books 1982.
La Ronde er leikrit I tiu þáttum.
I hverjum þætti koma fram tvær
persónur. Fyrst eru hóra og her-
maður, þá hermaöurinn og þjón-
ustustúlka, þjónustustúlkan og
ungur maður og áfram, þar til að
lokum hóran lokar hringnum með
greifa. Samskipti persónanna
enda öll á ástarleikjum. Schnitzl-
er samdi þetta leikrit 1896, hann
ætlaði þvi ekki að verða sett upp,
en 1920 var það þó leikiö I Berlln
og olli miklum skandal. Var það
Kafka
bannað og hefur ekki veriö fært
upp eftir það, þar til nú, að tvö
leikhús á Englandi hafa tekið upp
sýningar á þvi.
Freud mun hafa verið hrifinn af
verkum Schnitzlers og sá siðar-
nefndi ku hafa verið einna fyrstur
til að nýta sér hugmyndir Freuds
i verkum sinum.
Schnitzler, sem var læknir, var
Vinarbúi. Fæddist þar 1862 og dó
1931. Hann skrifaði mörg leikrit
og einþáttunga, skáldsögur og
smásögur og fjallaöi helst i verk-
um sinum um smáborgara i Vin
og varö sér af þeim sökum úti um
óvild þeirra. En það voru fleiri I
Vin i þann tið en smáborgarar og
var Schnitzler virtur af þeim. La
Ronde er tæpar 70 siður að lengd i
stóra brotinu af Penguinbókum.
Elias Canetti:
Kafka's Other Trial
The Letters to Felice.
Tr. by Christopher Middleton.
Penguin Books 1982
Kafka hefur löngum veriö bók-
menntamönnum illráðanleg gáta.
Hann bjó i einangrun hvað varðar
samskipti við þá menn sem hefðu
getað komiö honum á framfæri I
lifanda lifi. Hann var meö endem-
um hlédrægur og dulur aö sama
skapi. Dagbækur hélt hann og
þegar menn fóru að rýna i þær, þá
sáu þeir þar F. eitt og vissi enginn
fyrir hvað það stóð. Voru uppi
getgátur um ýmis nöfn, en þaö
var ekki fyrr en 1968, aö ljóst var
hver konan á bak við F-iö var,
Felice, sem Kafka skrifaði mörg
bréf á fimm árum og trúlofaöist,
en það samband stóö stutt. Bréf
Kafka til Felice-ar komu út 1968
og þótti heldur betur hvalreki á
fjörur aðdáenda hans.
Elias Canetti, sá sem fékk nób-
elinn i fyrra, er mikill Kafkaunn-
andi. Hann sýnir það og sannar
með þessu riti sinu. í þvi rekur
hann það helsta, sem á daga
Kafka dreif á þeim fimrn árum
sem hann héltuppi bréfaskiptum
viö Felice. Rit þetta er afskap-
lega upplýsandi fyrir þá sem vilja
af ævi Kafka vita. Bókin er rúmar
90blaðsiöurað lengd og auölesin.