Þjóðviljinn - 09.10.1982, Page 22

22 SIÐÁ - t>jÓÐV j LjINN ' Helgin 9.-10. olitober 1982
Minning:
Stefán Illugason Hjaltalín
verkamaður
Fæddur 27. 3. 1905 — Dáinn 30. 9. 1982
Vinarkvebja
Það var einhverju sinni á stríðsár-
unum að ég var að vinna við höfn-
ina um sumartíma. Ég kynntist þar
mörgum traustum og góðum
mönnum. Mig grunaði ekki þá, að
sumir þessara manna yrðu
traustustu vinir mínir og félagar
þegar fram liðu stundir. Ég man
eftir aö eitt sinn var ég hjá Ríkis-
skip og þá talaði við mig þrekvax-
inn verkamaður, veðurbitinn, sem
gekk hart til vinnunnar. bessi mað-
ur ávarpaði mig, en tónninn í rödd-
inni var ákaflega ólíkur manninum
sjálfum. Hann spurði mig um ætt
og uppruna að íslenskum sið, í hlý-
jum og mildum tón. Jafnframt var-
aði hann mig við að standa eins að
vinnuog éggerði, en sannleikurinn
var sá að ég var að reyna að standa í
honum og vinnufélögum hans, sem
allt virtist leika í höndunum á.
Þctta voru fyrstu kynni mín af Stef-
áni Illugasyni Hjaltalín. Hann
andaðist 30. september sl., 77 ára
að aldri, en hann hafði þá látið af
störfum hjá Ríkisskip fyrir tveimur
árum, vegna vinnuslyss sem hann
varð fyrir. Þá hafði hann starfað
um 40 ára skeið við hafnarvinnu
hjá Ríkisskip.
Stefán var fæddur27. mars 1905
að Stekkjartröð í Eyrarsveit. For-
eldrar hans voru þau hjón Guðrún
Guðmundsdóttir og Illugi Stefáns-
son. Stekkjartröð var lítil hjáleiga
frá kirkjustaðnum Setbergi og er
nú löngu aflögð til búskapar. Síðar
mun hann hafa flutt að Garðsenda í
sömu sveit. Þar bjó h;tnn með fyrri
konu sinni, Sigríði Kristófers-
dóttur.
Þ;tu munu hafa búiö á einu eða
tveimur kotbýlum þar vestra um
skamma stuncí og um það bil eitt ár
munu þau liafa búið hjá foreldrum
Sigríðar véstur í Arnarfirði. En
I939flytjast þau til Reykjavíkurog
mun Stefán um eins árs skeið hafa
unnið við hitaveituframkvæmdir,
en síðan, eins og áður segir, hjá
Skipaútgerð ríkisins. Stefán ogSig-
ríður áttu fjögur börn, sem öll eru
löngu uppkomin. Þau Stefán og
Sigríður slitu samvistum.
Um 1950 kvæntist hann Marsibil
Bernharösdóttur. sem lifir inann
sinn. Þau áttu saman 6 börn og ólu
’ upp dóttur Maribilar. Öll eru börn-
in uppkomin og barnabarnahópur-
inn er orðinn býsna stór.
Er ég kom í stjórn Dagsbrúnar
kom þessi gamli vinnufclagi minn
til mín og óskaði mér velfarnaðar í
starfi. Og síðar, er ég gerðist starfs-
maður Dagsbrúnar, þróaðist með
i okkur mikil vinátta. Hann gaf mér
óteljandi hollráð og ég leitaði oft
til hans í vanda. Hann var harðsnú-
inn og einlægur verkalýðssinni.
Allir sem þekkja til hafnarvinnu í
Reykjavík vita að vinnutíminn er
oft mjög langur, oft unnið langt
fram á kvöld og áður fyrr mikið um
helgar. Mig undraði alltaf að með
þessum langa vinnutíma og erfiðu
vinnu stundaði Stefán ávallt fjár-
búskap. Skömmu eftir að hann
kom til Reykjavíkur fékk hann
landspildu skammt frá Rauða-
vatni. Þar byggði hann fjárhús og
hlöðu, hafði þetta 40-60 ær, rækta-
ði kartöflur og hafði hænsni. Eftir
að sauðfjárhald var bannað í
Reykjavík, flutti hann fé sitt í Fjár-
borg, sem sauðfjáreigendur fengu
úthlutað skammt fyrir ofan
Geitháls. Þangað fór Stefán á
hverju kvöldi í gegningar. Iðulega
fór hann þetta gangandi. Mig furð-
aði oft á þrekinu eftir að hann var
orðinn fullorðinn og fór hvernig
sem viðraði gangandi í gegningar,
i 10-12 kílómetra leið.
1 Éghafðistundumáorði viðStef-
án, að ekki hefði hann nú mikið
tímakaup út úr þessari vinnu allri.
Stefán bara brosti. Ég skildi þetta
ekki fyrr en ég fór að heimsækja
hann í Fjárborg. Þá geislaði af Stef-
áni. Þekkti hverja kind rakti ættir
þeirra, kosti og galla hverrar og
einnar. Þetta var einhver ást á bú-
skap, sem ég kann ekki að skil-
greina. Sjálfsagt hefur hann ungur
þráð að verða fjárbóndi. Þeir eru
margir gömlu verkamennirnir, sem
kreppan réif upp með rótum úr
sveitinni.
Eitt sinn kom ég í Fjárborg til
Stefáns með dóttur mína unga. Þá
var ein af uppáhaldskindum Stef-
áns nýborin. Það varð að samkom-
ulagi að ég keypti þetta lamb og
gæfi dóttur minni. Ég skýrði lamb-
ið samstundis Gullbrá, minnugur
Bjarts í Sumarhúsum. Síðan fór ég
í Hafravatnsrétt á hverju hausti og
leyni því ekki, að ég var nokkuð
drjúgur þegar haft var á orði að
þetta væri ein fallegasta kindin í
réttinni. En Gullbrá varð aldrci
gæludýr. Hún var fjallstygg, þáði
aldrei brauðbita og stappaði niður
fætinum þegar dóttir mín vildi gefa
henni. Dóttirin var ákaflega móðg-
uð vegna framkomu Gullbráar við
sig, en Stefán klappaði henni á
kollinn og sagði: „Hún hefur þetta
frá ömmu sinni”. Og ef telpan varð
hrædd við atganginn í fénu, tók
hún alltaf í höndina á Stefáni.
Ekki er staður hér til að rifja upp
hin mörgu og góðu samskipti okkar
Stefáns.
Eins og áður segir var hann
ákaflega einlægur verkalýðssinni.
Hann var í trúnaðarráði Dagsbrún-'
ar um árabil. í verkfallsátökum var
hann alltaf mættur. Friðsamur en
einbeittur og ákveðinn. í kosning-
um í Dagsbrún fór hann hamför-
um; var einn drýgsti kosingamaður
sem ég hef nokkurn tíma þekkt.
Þeirfalla nú ört til foldar menn-
irnir sem reistu merki Dagsbrúnar
upp úr 1942. Ef til vill finnst mörg-
um ævisaga Stefáns ekki stórbrot-
in. Hann fæddist sem fátækur
bóndasonur á lítilli jörð fyrir vest-
an, vann síðan við almenn sveita$t-
örf og sjósókn og barðist nokkurn
tíma við búskap á vonlitlum jörð-
um. Fluttist síðan til Reykjavíkur
og vann þar almenna verkamanna-
vinnu í fjörutíu ár. Þó hafði þessi
maður ótrúlega dýrmæta eigin-
leika. Hann var harðduglegur til
allrar vinnu og hlífði sér hvergi.
Hann kom upp stórum barnahóp
og innri maður hans lýsir sér best í
því, að börn sóttu mjög til hans.
Hann hafði ákveðnar skoðanir í
þjóðféjagsmálum og lét ekkert
beygja sig í þeim efnum. Hann
barðist fyrir þjóðfélagslegu réttlæti
og skipaði sér fast í sveit vinnufé-
laga sinna sem vildu efla stéttarfé-
lag sitt til að bæta hag almenns
verkafólks í landinu.
Þegar þetta er skrifað er milt
veður. Sjálfsagt er líka milt veðurá
æskustöðvum hans við Grundar-
fjörð. Við Reykjavíkurhöfn, þar
sem hann vann og barðist í fjörutíu
ár, gengur lífið sinn vanagang; ys
og þys og mikil vinna. Lagprúðar
ærnar lifa enn í Fjárborg. Verka-
mannafélagið Dagsbrún starfar
enn að hugsjónum sínum. Hefur þá
ekkert gerst? Jú, barnmargur faðir
og barnmargur afi er fallinn frá, og
þar er hans sárt saknað. Verka-
mannafélagið Dagsbrún hefur
misst einn af sínum góðu félags-
mönnum. Um leið og ég kveð Stef-
án, þakka honum störfin í Dags-
brún og alla hans góðu persónu-
legu vináttu, á ég þá ósk aö bestu
hugsjónir hans um aukið þjóðfé-
lagslegt réttlæti megi rætast. Sú er
líka von mín og trú, að hjá börnurn
hans og barnabörnum ríki sami
dugnaðurinn og mildin sem faðir
þeirra og afi bjó yfir.
Farðu vel, Stefán.
Guðmundur J. Guðmundsson
Mannsævin er harla stutt á mælik-
varða heimssögunnar, en hún
megnar þó að skila drjúgu dag-
sverki í sögu fámennrar þjóðar
norður við ysta haf. Lífshlaup ís-
lensks ■ bónda og verkamanns í
meira en hálfa öld er vissulega brot
-af sögu þjóðar og er sú saga stór-
brotnari en svo að fátækleg orð
sögð að leiðarlokum verði annað
en dauft endurskin eða bergmál úr
fjarska.
Ævisaga tengdaföður míns er í
vitund minni jafnframt saga ís-
lenskrar alþýðu á þessari öld. Ég
hygg að fleirum en mér hafi þótt
skaphöfn Stefáns Illugasonar og
tilvera hans öll endurspegla óvenju
skýrt lífsbaráttu verkamannsins og
einyrkjans í þessu landi. Þeir sem
best þekktu Stefán skildu það að
hann var eitt með vinnunni, hluti af
sístarfandi náttúru, sáði og upp-
skar í sveita síns andlits einstæður
nteðal þúsunda.
Kynni mín af Stefáni hófust fyrir
tæpum níu árum er ég kom inn í
fjölskyldu hans. Þá var Stefán tæp-
lega sjötugur að aldri og vann enn
fullan vinnudag hjá Skipaútgerð
ríkisins auk þess að vera með nokk-
urn fjárbúskap uppi við Rauðavatn
og síðan í fjárborg Reykvíkinga á
Hólmsheiði. Er ég nú lít til baka til
þessara ára verður mér efst í huga
einstök hlýja Stefáns og góðvild í
minn garð allt frá okkar fyrstu
fundum. Veðurbarið og útitekið
andlit hans með hýrlegum bláurn
augum, þétt handtakið, hlýtt faðm-
lagið. Allt stendur þetta skýrt fyrir
hugskotssjónum, ekki síður en
ntynd hans þar sem hann stendur
við orfið uppi við Rauðavatn og
slær jafnt pg þétt votur upp að
hnjám, þrekinn um herðar og ein-
beittur um svip. Það var síðast nú í
sumar.
Þau voru ófá mvrku vetrarkvöld-
in þegar Stefán aö afloknum
löngum vinnudegi niðri við höfn
hélt af stað fótgangandi til þess að
hirða fé sitt, oft í misjöfnum veð-
rum, því að aldrei kom sá dagur að
hann færi ekki upp á heiði, þótt
unnið væfi til 10 að kveldi og risið á
fætur kl. 6 að morgni. Stundum
greip mann óhugur þegar Stefán
hvarf út í myrkrið og hríðarkófið,
en það var eins og honum yxi ás-
megin við hverja þrekraun.
Ég minnist þess þegar ég sá Stef-
án síðast sólbrúnan og hýran í brag-
ði á ofanverðu sumri nýkominn frá
heyverkum ofan af Rauðavatni.
Hann sagði okkur frá því barnslega
glaður að han nværi búinn að ná
saman öllu heyi og koma í hús og
gæti farið að byrja seinni slátt. Sú
hugsun greip mig á þeirri stundu að
nú loksinsgæti Stefán ef til vill farið
að uppskera laun erfiðis síns sjálf-
uin sér til handa, er hann gæti helg-
að sig allur búskapnum og veriö
sjálfs sín herras. En margra ára erf-
iðisvinna og afleiðingar vinnuslyss-
ins fyrir tveimur árum áttu ef til vill
sinn þátt í því að sú von rættist
ekki.
Þótt aðrir séu betur til þess fall-
nir að rekja helstu æviatriði Stefán
Illugasonar langar mig þó til að
freista þess og bið þá sem betur
þekkja til að taka viljann fyrir
verkið.
Stefán Ingibert lllugason Hjalt-
alín fæddist að Stekkjartröð í
Grundarfirði 27. mars árið 1905.
Hann var sonur hjónanna Illuga
Stefánssonar Hjaltalín og Guðrún-
ar Guðmundsdóttur. Stefán var
lang yngstur þriggja bræðra og eru
eldri bræðurnir, Torfi og Guð-.
mundur látnir fyrir allmörgumá-
rum. Illugi, faðir Stefáns var búfr-
æðingur frá Ólafsdal og bjó á ýms-
um stöðum, einkum í Eyrarsveit,
en síðast bjó hann á Garðsenda.
Þangað kom Stefán með foreldrum
sínum, 18 ára gamall, eins og títt
var á þeim tíma þurfti hann að
sækja vinnu utan heimilis.
Garðsendi er svokölluðu Eyrar-
plássi í Grundarfirði, hjáleiga frá
Hallbjarnareyri, og svo lítil jörð að
ekki var unnt að lifa þar á búskap
einum saman. Snemma þurftu því
ungir menn úr plassinu að leita á
sjóinn, enda mjög gott útræði þa-
ðan og mikil smábátaútgerö á fyrri
hluta aldarinnar. Stefán ólst upp
við sjósókn og var ungur farmaður
á árabátum, en er afli fór að tregast
þar á þriðja áratugnum leitaði
hann eins og margir aðrir Snæfel-
lingar suður með sjó á vertíðir. Var
hann á vertíð í Grindvík í nokkra
vetur og í eitt ár var hann kaupam-
aður í Kópavoginum.
Árið 1935 kvæntist Stefán fyrri
konu sinni, Sigríði Kristófersdótt-
ur frá Klúku í Ketildalahreppi í
Arnarfirði. Þau hjónin bjuggu fyrst
á Garðsenda, en flutt síðan vestur á
firði til foreldra Sigríðar og bjuggu
þar í eitt ár. Þaðan fluttust þau
aftur suður á Snæfellsnes, í Fróðár
hreppinn. En það voru erfiðleika-
tímar og eins og fleiri tóku þau á
það ráð að bregða búi og flytjast til
Reykjavíkur. Þangað komu þau
árið 1939. 1 fyrstu starfaði Stefán
hjá Hitaveitu Reykjavíkur, en árið
1940 hóf hann störf hjá Skipaút-
gerð ríkisins við Reykjavíkurhöfn
og starfaði þar óslitið í 40 ár. Stefán
og Sigríður áttu saman 4 börn:
Astu Kristínu, f. 1934, Illuga
Svein, f. 1936, Guðmund, f. 1937,
og Guðrúnu, f. 1939. Fyrstu ár
Stefáns og fjölskyldu hans í
Reykjavík voru þeim rnjög erfið. Á
krepputímum er ekkert sældarlíf
að vera verkamaður með stóra fjöl-
skyldu. Atvinnuleysí og húsnæðis-
ekla voru þær vofur sem þurfti að
berjast við á þeim tíma. Ef til vill
hafa þessir erfiðleikar átt nokkurn
þátt í því að þau hjónin slitu sam-
vistum. Börnin fjögur urðu eftir í
umsjá föður síns, seni varð nú einn
að annast um þau og sjá þeim farb-
orða.
Segja má að hér hafi orðið þátta-
skil í lífi Stefáns, því að nokkru
seinna kom til hans sem ráðskona
Marsibil Bernharðsdóttir frá Kir-
kjubóli í Valþjófsdal í Önundar-
firði. Hún varð seinni kona hans,
en þau giftust árið 1949. Saman
áttu þau sex börn: Bernharð, f.
1949, Gerði, f. 1951, Torfa Krist-
ján, f. 1953, Stúlkubarn andvana
fætt 1954, Önnu Ingibjörgu, f.
1955, og Stefán Jens, f. 1960. Auk
þess gekk Stefán tveimur börnum
Marsibilar í föðurstað, þeim Helgu
Kristínu, f. 1943, og Birgi, f. 1947,
sem Stefán ættleiddi. Þau voru því
alls 11 börn sem Stefán þurfti að sjá
farborða og koma til manns. Þrátt
fyrir langvinn verkföll og aðra bar-
áttu sem Stefán tók ætíð virkan
þátt í með sínurn stéttarfélögum,
tókst þeim hjónunum að komast
fram úr verstu erfiðleikunum,
eignast eigið húsnæði og fæða og
klæða barnahópinn stóra.
Börnin sem Stefán átti ogfóstra-
ði á sinni ævi eru nú fullorðið fólk.
barnabörnin orðin mörg og barna-
barnabörnin nokkur. Það má viss-
ulega teljast gæfa hans að hafa
eignast afkomendur sem þau, dug-
legt og heilldandi fólk bæði í sjón
og í reynd.
Stefán hélt ávallt tengslum við
sveitina í lífi sínu. Fljótlega eftir að
hann kom suður kom hann sér upp
nokkrum kindum og var meðal
annars með fjárhús þar sem Hótel
Esja stendur nú. Síðar, er byggðin
tók að þrengja að, þá flutti hann fé
sitt upp að Rauðavatni, þar sem
hann keypti landskika og bjó tóm-
stundabúskap sínum. Stefán vann
jafnframt fullt starf hjá Ríkisskip
allt fram til ársins 1980, en þá var
hann 75 ára að aldri. Veit ég að
hann bar mjög hlýjan hug til þess
fyrirtækis og vinnufélaganna þar
og var þakklátur fyrir að mega
starfa þar svo lengi. Heilsuhraustur
var Stefán alla tíð þar til hann varð
fyrir áðurnefndu slysi árið 1980 og
hygg ég að þeir hafi ekki verið
rnargir vinnudagarnir sem hann
missti úr vegna veikinda. Hann var
í eðli sínu félagslyndur, vel látinn
meðal starfsfélaga sinna og vinur
vina sinna, þótt einveran væri hon-
um á hinn bóginn kær eins og allar
stundirnar sem hann átti einn við
búskapinn sinn eru augljósasta
dæmið um.
Nú að leiðarlokum vil ég þakka
Stefáni vináttu hans og einlægni við
mig foreldra mína og fjölskyldu
alla. Mig langar til að þakka hon-
um allar gleðistundirnar sem við
áttum saman, ekki síst tímann sem
hann var hjá okkur hér fyrir vestan
í vetur og var allt of stuttur. í huga
mínum var Stefán hetja hversdag-
slífsins, höfðingi í sjón og reynd.
Guð blessi hann á eilífðarvegum og
styrki eiginkonu hans og fjölskyldu
j á sorgarstundu.
Kristín Magnúsdóttir
Fagra haust á fold ég kveð,
Faðmi vef mig þínum.
Bleikra laufa láttu beð,
Að legstað verða mínum.
S.Th.
Stefán var fæddur að Stekkjar-
tröð í Eyrarsveit á Snæfellsnesi.
Ungur að árum fluttist hann til
Reykjavíkur og var lengst af hafn-
arverkamaður og á þeim vettvangi
lágu leiðir okkar fyrst saman.
Hafnarverkamenn hafa löngum
verið forustuafl síns stéttarfélags í
baráttunni fyrir bættum kjörum og
auknum mannréttindunr. Stefán
var þar ávallt í fylkingarbrjósti, en
þrátt fyrir áhuga á félagsmálum,
sóttist hann ekki eftir neinu því,
sem kallað er mannvirðingar. Stef-
án var ætið róttækur, í orðsins
besta skilningi, var ódeigur við að
halda frarn skoðunumsínum, og ef
honum þótti einhverjir félaga sinna
deigir í baráttunni, þá lét Stefán
það í Ijós með þeim hætti að nrenn
hlustuðu og mundu lengur en dagl-
angt.
Þeir safnast nú hver af öðrurn til
feðra sinna gömlu hafnarverkam-
ennirnir, sem á tímum kreppu,
atvinnuleysis og alsleysis. sýndu oft
fádæma kjark og fórnfýsi í kjara-
baráttunni. Þó menn eigi kannski
frekar að líta til framtíðarinnar en
lifa í fortíðinni, þá væri öllu ungu
fólki hollt að líta stöku sinnum til
baka og kynna sér sögu þessara
dugmiklu brautryðjenda, sem
þrátt fyrir kröpp kjör, unnu stóra
sigra, sem allir njóta nú góðs af.
Eitt af tómstundaáhugamálum
Stefáns var sauðfjárrækt. Hann
stundaði hann af mikilli alúð ára-
tugum saman. Öllum má vera ljóst
að mikið þrek þurfti til að sinna
þessum búskap svo vel sem Stefán
gerði fyrir verkamenn, sem jafnan
vann langan vinnudag. í þessu
tómstundastarfi naut Stefán sín vel
og sjaldan hitti ég hann glaðari en
við fjárhirðinguna. Göngur og rétt-
ir voru Stefáni jafnan fagnaðar-
efni.
Haustið í haust var óvenju sól-
ríkt og fagurt. landið okkar skarta-
ði sínu fegursta. Þegar félagar Stef-
áns heimtu fé sitt af fjalli, lagði
hann upp í sína hinstu för.
Félagar í Fjáreigendafélagi
Reykjavíkur og stjórn þess votta
aðstandendum Stefáns samúð um
leið og við kveðjum þennan mæta
og vinsæla félaga okkar hinstu
kveðju.
Kristján Guðmundsson.