Þjóðviljinn - 13.11.1982, Blaðsíða 12

12 SiÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 13.-Í4. nóvember 1982
Björn Þorsteinsson prófessor:
Haraldur-Matthíasson og Kristín
Ólafsdóttir, kona hans, hafa
undanfarin 6 ár farið krossferð um
landið gegn vantrú á Landnámu.
Þau hafa Iesið þessa bók um upp-
haf íslendinga saman við staðhætti,
sem um er fjallað íhverju héraði og
skilað tveggja binda verki um
Landið og Landnámu. í viðtali við
Morgunblaðið 10. okt. sl. segir
Haraldur að rannsóknir þeirra
hjóna hafi leitt í ljós, „að staðþekk-
ing Landnámuhöfunda hafi verið
ótrúlega mikil“. Því miður hlýtur
þessi staðhæfing ekki stuðning í
Landinu og Landnámu. Höfundar
Landnámu hafa aldrei þótt miklir
landfræðingar og hnattstöðulýsing-
ar þeirra oft heldur flausturslegar
og ósamkvæmar. Landnáma ér
grundvallarrit stórbændaveldisins
íslenska, frábær samtíningur sagna
og örnefna og til orðinn í nokkrum
gerðum á um 200 ára tímabili, 12.
Einar Anrórsson gerði á kortin,
sem fylgdu útgáfu hans, en Jakob
lætur nöfn landnámsmanna nægja
á kortin í sinni útgáfu en staðsetur
landnámin ekki nánar. Landa-
merkin hjá Haraldi eru að tals-
verðu leyti tilbúningur hans og
eiga sér ntisjafna eða enga stoð í
texta Landnámabókanna, enda
vafasamt að sumar söguhetjurnar,
sem hann fjallar um, hafi nokkru
f sinni verið til.
í Landnámu segir að „Hvamm-
Þórir nam land milli Laxár og Foss-
árog bjó íHvammi" við Hvalfjörð.
Fáum línum áður segir að „Val-
þjófur, son Örlygs hins gamla á
Esjubergi, nam Kjós alla og bjó á
Meðalfelli".
Hér stangast textinn á við sjálfan
sig, því að Kjósin er beggja vegna
Laxár. „Er því líklegt að hann hafi
numið báðum megin ár allt niður
að Bugðu, en Þórir til Laxár neðan
hennar“ segir Haraldur. (LL.88) -
Landnámamörkin hafa m.ö.o.
legið einhvern veginn öðruvísi en
Landnáma segir.
Haraldur er ofsatrúarmaður á
texta Landnámu, en verður þó að
viðurkenna að þess finnist dæmi að
landnámslýsingar séu ekki í sam-
ræmi við staðháttu (LL.107). Kol-
beinn klakkhöfði „keypti lönd öll
millum Kaldár og Hítarár fyrir
neðan Sandbrekku og bjó á Kol-
beinsstöðum", segir í Landnámu.
Kolbeinsstaðir standa ekki milii
Kaldár og Hítarár, heldur talsvert
utar undir Kolbeinsstaðafjalli.
Slíkar „staðfræðiskekkjur" við
alfaraleið hafa valdið Landnámu-
lesendum efasemdum um virðingu
höfundar eða höfundanna fyrir
staðfræðinni í bókinni, nema Har-
Landið og Landnáma
og 13. öld. Bændahöfðingjar voru
misjafnlega ánægðir með verkiðp
sumum þótti hlutur ættar sinnar
ekki nógu mikill í þeim gerðum,
sæm þeir tóku að erfðum frá forver-
um sínum í landinu og aðrir vildu
gæða það kristnum boðskap eða
, þótti kóngum borin of illa sagan og
létu semja nýjar gerðir af bókinni.
Höfundar Landnámu voru að festa
á bókfell sagnir og skáldskap um
'upphaf byggðar og stórbændaætta,
en landamerkjalýsingar létu þeir
oft sitja á hakanum; og eflaust af
því að þeir þekktu þær ekki.
Landnáma er nokkrar bækur og
til okkar komin í handritum frá 14.
og 17. öld. Þær hafa allar sameigin-
legan kjarna, en honum fylgja ým-
iss konar íaukar og viðbætur. Rit-
arar og útgefendur hafa glímt við
það um aldir að steypa textum
þeirra saman, og hefur útkoman
ávallt orðið nýjar Landnámu-
gerðir. Þær síðustu og handhæg-
ustu með kortum yfir landnámin
eru Landnámabók íslands, sent
Einar Arnórsson gaf út fyrir Helga-
fell 1948, og íslendingabók og
Landnámabók, sem Jakob Bene-
diktsson gaf út á vegum Hins ís-
lenska fornritafélags 1968. Útgáfa
Einars hefur m,a, sér til ágætis
handhæga atriða- og hlutaskrá um
skip og hauga, orsakir landnáms-
ins, ágæti landnámsmanna, selfarir
þeirra, virki, þrældóm o.m.a. Út-
gáfa Jakobs flytur hins vegar ræki-
legastan texta allra gerða ritsins
og greinarbesta umfjöllun um
Landnámu og sögu hennar.
Að yrkja
í eyðurnar
Rit þeirra Haralds Matthías-
sonar er skrá yfir 415 landnáms-
menn, landnám þeirra og bústaði.
Hann birtir aðeins þá hluta Land-
námu, sem fjalla um sjálft land-
námið og staðfræði þess, en mann-
fræði og atburðasögum er flestum
sleppt. Landabréfin, sem fylgja rit-
inu, eru hin sömu og í útgáfu Jak-
obs, en dregin eru á þau mörk
landnámanna á svipaðan hátt og
aldi Matthíassyni. Hann virðist
trúa því að „skekkjurnar" séu ekki
höfundum Landnámu að kenna,
heldur sé þar um slysni að ræða eða
afritaraglöp (LL.141). Hann virð-
ist trúa því að hann geti rakið
slóð landnemanna og markað
þeim bása í landslaginu eftir
hyggjuviti sínu.
I Landnámu segir; „Ráðormur
og Jólgeir bræður... námu land
milli Þjórsárog Rangár. Ráðormur
eignaðist land fyrir austan Rauða-
læk og bjó í Vetleifsholti... Jólgeir
eignaðist land fyrir utan Rauðalæk
og til Steinslækjar; hann bjó á Jól-
geirsstöðum".
Haraldur telur sennilegt að
niðurmörk „að landnámi Jólgeirs
hafi náð niður að Hrútsvatni“
(LL.452), en vatnið hefur líklega
ekki orðið til fyrr en á 18 öld. Lík-
leg efri mörk liggja milli
Holtamanna- og Landmanna-
hreppps um Hjallaneslæk, en Har-
aldi þóknast að hnika þeim niður
að efstu drögum Rauðalækjar og
Steinslækjar.
Landnáma sýnir að höfundar
hennar vissu lítið um landnámið,
og texti hennar er oft lítið annað en
mannsnafn dregið af örnefni.
„Þorgeir hét maður, er nam
Þorgeirsfjörð og Hvalvatnsfjörð",
Geirólfur, er braut skip sitt við
Geirólfsgnúp. Hann bjó þar síðan
undir Gnúpinum að ráði Bjarnar"
(Skjalda-Bjarnar; Í.L. 197)
„Hallvarður súgandi var í orustu
móti Haraldi konungi í Hafurs-
firði. Hann fór af þeim ófriði til
íslands og nam Súgandafjörð og
Skálavík til Stiga og - bjó þar“
(Í.L.186)
Margt er um slíkar eyðufyllingar
í Landnámu, og enginn er nokkru
nær, þótt Haraldur auki við þær
hugleiðingum um stærð og mörk
landnámanna.
Hvers vegna
Landnámu?
Hver sem fjallar um Landnámu,
verður að gera sér einhverja grein
fyrir því, hvers konar samsetning
þar er um að ræða. Haraldur segir;
„Hún er skrá um byggingu lands-
ins“ (LL.484). „Ekki verður full-
yrt, hvort skrásetjendur hafa búið
til landnámsmenn til að fylla í
eyður. Þó virðist líklegt að þeir hafi
ekki gengið lengra en svo, að þeir
-hafi skráð landnámsfrásagnir, allar
sent fáanlegar voru, þótt sumar
kunni að hafa verið hæpnar, en
ekki gengið lengra; annars er lík-
legt, að þeir hefðu ekki látið það
henda sig að skilja eftir stórar
. eyður í landnámslýsingunni“
(LL.42). Landnáma segir ekki frá
landnámi á innra hluta Skaga-
strandar og í Breiðuvík á Snæ-
fellsnesi, en veitir flatbotnaða
fræðslu um byggingu margra ann-
arra héraða, eins og áður segir.
Hvatirnar til ritunar landnámu
telur Haraldur:
1. Þjóðarmetnað; íslenskir
höfðingjar vildu geta sannað að
þeir væru ekki komnir af „þrælum
og illmennum", heldur af göfugu
fólki;
2. - ættvísi og fróðleiksfýsn um
upphaf sitt.
- Við þetta hafa aðrir viljað
bæta beinum pólitískum hvötum.
Landnáma átti að styrkja yfirdrottn-
un ákveðinna ætta í ákveðnum
Ritdómur
um rit
Haralds
Matthías-
sonar
og Kristínar
r
Olafsdóttur
héruðum, en bregður á örnefnaleik
í öðrum. Það er í sjálfu sér athyglis-
vert, en Haraldur gefur því engan
gaum.
Mönnum kemur yfirleitt saman
um að frumdrög Landnámu séu til
orðin um 1100 eða snemma á 12.
öld, en um þær mundir var hér unn-
ið mikið skipulagsstarf. Þá var gert
fasteignamat um allt land, og
mönnum gert að greiða tíund og
biskupsstóll stofnaður í Skálholti
og síðar á Flólum, en kirkjustaðir í
héruðum. Á biskupsstólunum risu
höfuðstaðir fésýslu og skipulags,
sem spennti yfir allt landið Bisk-
upar þurftu að vita hvaða tekjur
guldust að héruðum og þekkja
byggðir landsins. Bókhaldið hefur
líklega orðið svo umfangsmikið að
Gissur ísleifsson í Skálholti hefur
ekki ráðið við það og orðið að
stofna annan biskupsstól á Hólum
til þess að koma sæmilegri skikkan
á fjármálastjórnina. Biskuparnir
ferðuðust um landið eins og Har-
aldur Matthíasson, en báðum
láðist víst að leggja leið sína fyrir
Skaga; þar er eyða í Landnámu.
Mönnum hefur dottið í hug að Ari
fróði sem talinn er einn af frumhöf-
undum Landnámu, hafi verið einn
af meðreiðarsveinum Gissurar
biskups á vísitasíuferðum hans um
landið. Það eru engin tíðindi að
Landnámuhöfundar hafi þekkt
landið. Menn voru ferðaglaðir á
miðöldum, en það hlýtur ávallt að
vekja furðu, hvað þeir vissu lítið
um landnámið og voru skeytingar-
lausir um staðfræðina.
Samkvæmt frásögnum Land-
námu virðast ýmsir landnámsmenn
hafa verið miljónamæringar á
skemmtisiglingu. Skip voru dýr
tæki þá eins og nú og kostuðu mik-
ið fé.
Létu þeir skipin fúna í naustum,
þegar hingað kom, eða sigldu þeir
þeim með grjót sem kjölfestu út
aftur, því að ekki hafa þeir átt
neina iðnaðarvöru til útflutnings
fyrstu áratugina eftir landnámið?
Voru stundaðar fólks- og gripa-
flutningar til landsins?
Ef svo hefur verið, hvaða kost-
um sættu þeir, sem komu á þriðja
farrými á flutningaskipum, hjá
þeim sem fyrir voru í landinu?
Hvað réð bústaðavali landnáms-
manna?
Hvernig skipulögðu þeir land-
námið?
Með hvaða kjörum voru þræla-
kot eins og Vífilsstaðir leigð?
Stunduðu menn útgerð í ver-
stöðvum eins og Vestmannaeyjum
og á Breiðafjarðareyjum, meðan
fátt búfé var í landinu?
Ótal spurningar leita svars, þeg-
ar hugleitt er upphaf mannlífs í
landinu, og svör við þeim fást
hvorki í Landnámu né á hlaupum
eftir skugganum sínum um byggð-
ir, heldur með fornleifa- og vist-
fræðirannsóknum.
Landnáma hefur gert okkur ís-
lendinga heimska og skilningssljóa
á fortíðina. Hún lætur sem hún sé
opinberunarrit um uppruna þjóð-
arinnar, en virðist samin í hálf-
gerðu bríaríi og öðrum þræði sem
ferðahandbók handa föruneyti
biskupa á flandri þeirra um landið
Nöfn og landslag markorð og vett-
vangur ímyndaðrar og raunveru-
legrar sögu mæta augum ferða-
mannsins eins og sérstök ráðstöfun
almættisins; allt grúfir á sínum stað
frá upphafi vega. Helgafell í
sveitinni sinni er og verður hið
sagnhelga fell, sem enginn má líta
óþveginn, þótt nafnfræði nútímans
sanni að' öll önnur Helgafell séu
aðeins heilleg og sérstæð hrúgöld
eftir eldgang á ísöld, eins og Þór-
hallur Vilntundarson benti á, þegar
hann stundaði landnámsmannavíg
með örnefnaskýringum á fjölda-
fundum á 7,tug aldarinnar. Land-
náma er sagnasafn og ævintýra eins
og Gamla testamentið, og hún
gerði skáldskapinn að festingu á ís-
lensku sögusviði á 12. öld. Eflaust
er talsvert af sæmilega öruggri
mannfræði í Landnámu, þegar rak-
ið er til landnámsmanna; menn
hafa kunnað ættir sínar í 5. eða 6.
lið á 12. öld, ef á þurfti að halda, en
framættir landnámsmanna til land-
vætta og hálftrölla í Noregi eru
diktur eins og helgisagnir um elt-
ingaleik víkinga við leiðarhnoð af
ætt öndvegissúlna. Fornar farand-
sagnir um gu,ðlega leiðsögn og tvo
brautryðjendur, þar sem annar er
drepinn, benda til þess að menn
hafi ekki vitað eða viljað vita mjög
margt um landnámið, þegar þeir
tóku að skrifa Landnámu, heldur
verið sjálfumglaðir sveitamenn.
Ætlaði Ingólfur
að stofna Atlants-
hafsbandalag?
Rit Haralds er skreytt í bak og
fyrir með mynd sem á að sýna Ing-
ólf landnámsmann bisa við önd-
vegissúlu. Höfundur segir: „Ekk-
ert er undarlegt við það, að sá sem
fyrstur allra er að setjast að í
óbyggðu landi, vilji fela það for-
sjón guðanna að velja bústað"
(LL.80) Þess finnast engin dæmi að
víkingar hafi fali guðum að velja
herfræðilega staði í einhverju
landi, sem þeir girntust; til þeirra
hluta treystu þeir aðeins sjálfum
sér, en þeir voru miklir skipu-
leggjendur, borgarsmiðir og
kaupstaðai
Sögnin um Ingólf, sem sigldi
hingað fyrstur úr Noregi og nam
land utan Ölfusár og sunnan Hval-
fjarðar, er merkileg, ef öndvegis-
súlna og þrælaævintýrum sleppir.
Landnáma segir að Herjólfur héti
fóstbróðir Ingólfs og frændi. Hann
nam Hafnahrepp og bjó líklega í
Vogi. Sonarsonur hans og nafni á
að hafa búið á Drepstokki eða
Rekstokki á Eyrum, en hann sigldi
til Grænlands með Eiríki rauða og
byggði á Herjólfsnesi. Hann var
faðir sæfarans mikla Bjarna Herj-
ólfssonar, sem fann meginland
Norður-Ameríku. Hér virðist tæpt
á sögu um einhverjar mestu sjó-
hetjur og ævintýramenn allra tíma,
menn sem dreymdi um að stofna
imperium, sjóveldi við Norður-
Atlantshaf, eins konar Atlants-
hafsbandalag. Þeir lögðu undir sig
helstu verslunarhafnirnar á íslandi
og Grænlandi; vaðmál og tannvara