Þjóðviljinn - 13.11.1982, Blaðsíða 17

Helgin 13.-14. nóvember 1982 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 17
með aðfalli og útfalli. Af því dregur
fjörðurinn nafn sitt.
Fornt uppsátur
og tóttir
Fyrir innan Röstina er hið forna
skipalægi á örmjóu sundi milli
Suður-Búðareyjar og lands. Á síð-
ustu jöld voru kaupförin bundin í
streng sem þaninn var á milli.
Ragnar Ásgeirsson segir frá því í
Skruddu sinni að enn árið 1957 hafi
verið voldugur járnhringur festur í
klöpp við lægið og kannski er hann
þar enn. Mér láðist að líta eftir
honum og vissi ekki um hann til að
spyrja Magnús. Og þarna við lægið
er fornt uppsátur, mjög greinilegt.
Beint uppi af því eru miklar tóttir
sem Magnús bóndi segir að séu
leifar verslunarhúsa frá 17. öld og
fast við Höllubjarg er húsgrunnur.
Þar stóðu verslun og íbúðarhús Ás-
geirs Eyþórssonar, síðasta
kaupmannsins í Straumfirði.
Bóndinn í Straumfirði á árunum
1899-1938 var Guðjón Sigurðsson.
Hann notaði Höllubjarg sem stekk
og skammt fyrir innan hann eru
Kvíar sem eru mjög heillegar enn-
þá. Gott dæmi um gamalt bú-
skaparlag. Enn innar er garður
þvert yfir nesið sem afmarkaði
verslunarstaðinn.
Kaupstaður
um langt skeið
Eins og fyrr segir ráku Ham-
borgarar verslun í Straumfirði en
þegar einokunarverslunin danska
hófst urðu Borgfirðingar og Mýra-
menn að sækja verslun vestur á
Snæfellsnes eða suður í Reykjavík.
Þessu fylgdi vitanlega óhagræði og
árið 1666 var kannað hversu innsigl-
ingu og skipalegu á Straumfirði
var háttað. Vað síðan ákveðið að
þar skyldi takast upp verslun og
kom fyrsta kaupskip Dana þangað
1669. En kaupstaður hélst þar ein-
ungis í fá ár vegna þess að tvö
Straumfjarðarskip fórust. Kirkju-
garður skipanna tók sinn toll.
| Eftir að verslun var gefin frjáls
sigldu kaupskip gjarnan inn til
Straumfjarðar með vörur sínar og
þann 19. janúar 1863 var löggiltur
verslunarstaður þar. Þetta var fjór-
um árum áður en Borgarnes var
gert að löggiltum verslunarstað en
sá staður náði fljótlega undir sig
allri verslun. Síðasti kaupmaður-
inn í Straumfirði var Ásgeir
Eyþórsson eins og áður sagði.
Hann verslaði beggja megin við
Straumfjarðarröstina, fyrst í Kór-
anesi 1893-1896 og jrar er sonur
hans, Ásgeir forseti Islánds, fædd-
ur, en síðan í Straumfirði 1896-
1901.
„Spekúlantar“ í
Straumfirði
Ragnar, annar sonur Ásgeirs
Eyþórssonar, hefur lýst lífinu í
Straumfirði með ágætum hætti í
Skruddu, hvernig börnin fóru upp
á Höllubjarg til að skyggnast eftir
En markverðustú minjarnar um
Höllu er brunnur mikill sem kennd-
ur er við hana og er hann enn
notaður. Hann er geysilega djúp-
ur, höggvinn niður í bergið neðst,
síðan hlaðinn upp og efst er hann
gjörður úr tirnbri. Magnús dró upp
hlemm í Höllugróf og sýndi mér
ofan í þennan geim.
Halla átti tvo sonu. Þegar þeir
voru orðnir fulltíða menn týndust
þeir báðir í Mjóasundi milli Þor-
móðsskers og Mjóaskers. Er þá sagt
að Halla hafi mælt svo um að aldrei
skyldi verða fastur kaupstaður í
Straumfirði og þykir það hafa
sannast.
Kirkjugarður skipanna fyrir Mýr-
um lætur ekki að sér hæða og full-
orðið fólk hefur verið hrætt urn
börnin sín á klöppunum við
Straumfjörð. Segir Ragnar Ás-
geirsson frá því að þeint hafi verið
bannað að fara fram á klappirnar
því að nálægt þeim væri marmenn-
ill eða hafmaður sem vildi tæla ung-
linga til sín. Hafði hann heyrst hafa
yfir þessa vísu þegar hann sá
krakka nálægt flæðarmálinu:
Komdu fram á klöpppina,
kalla ég lil þín.
Ljáðu á þér löppina,
litla kindin mín.
-GFr
Gamlar kvíar fyrir norðan Höllubjarg
skipum. Gufubáturinn „Reykja-
vík“ hélt uppi áætlunarferðum frá
Reykjavík til Akraness, Borgar-
ness og Straumfjarðar á sumrin og á
vorinxkomu skip lausakaupmanna
(spekúlanta). Hann lýsir því svo
þegar „íslandið" frá Langesverslun
í Borgarnesi kom:
„Þótti okkur það mikill við-
burður, en lestin var þá útbúin sem
sölubúð og ægði þar alls konar
vörutegundum saman. Man ég enn
þann margbreytta, samsetta ilm,
sem lagði að vitum manns, þegar
þangað var komið niður, og alltat
vorum við börnin „trakteruð“ þar á
eirthverju góðu eða fengum að
kaupa eitthvað fyrir 5 eða 10 aura,
eitthvað sem augað eða munnurinn
girntist. Ekki lá „íslandið'1 á
Straumfirði nema fáa daga. Þá var
Iíka mannmargt á þessum af-
skekkta stað. Konurnar komu
aðeins einu sinni til að hitta „spek-
úlantinn" en fyrir kom að einstöku
basndur komu oftar, því að vínföng
voru þar á boðstólum.
Einn bóndinn sótti svo fast í
kaupskipin að hann kom á hverjum
degi meðan „spekúlantinn“ lá þar
og var jafnan „vel drukkinn" þá
daga. Er húsfreyju hans fór að
finnast nóg um tók hún það ráð að
fela öll föt hans, nema nærskyrtuna
fyrir honum, þegar hann vaknaði
einn morguninn, allseint, og hugði
hún að þar með væri tekið fyrir
fleiri ferðir í kaupstaðinn. Nokkru
seinna sat hún við glugga og horfði
út. Sér hún þá bónda sinn í tröðun-
um, á skyrtunni einni, og hafði
hann króað þar hest og var að
ieggja handbeisli við hann. Brá
húsfreyja snöggt við og þaut út og
náði í aðra löppina á bónda, er
hann var kominn á bak og togaði
hann niður. Tók svo beislið út úr
klárnum og sló duglega í hann með
því, og varð ekki meira úr
Straumfjarðarferðum bóndans í
það sinn.“
Hlunnindi og sjósókn
Þess skal hér getið að
Straumfjörður er oft nefndur hinn
syðri til aðgreiningar frá öðrum
firði samnefndum vestur í Mikla-
holtshreppi. Hann er 40 hundruð á
fornu rnati. Þar var eggver, dún-
tekja, lunda- og kofutekja, sel-
veiði, sölvafjara, hrognkelsatekja
og reki. Sem sagt góssenjörð.
Á eynni og nálægum eyjum og
nesjum eru víða tóttir af gömlum
sjóbúðum svo að þar hefur verið út-
ræði mikið. Svo er t.d. í Suður-
Búðarey. Það er grasgefin ey með
æðar- og kríuvarpi, sundurgrafin
af lunda. 1 Vestur-Búðarey eru líka
gamlar búðir.
Straumfjörður sem áður var í
alfaraleið er nú eyðilegur og mann-
aferðir fátíðar. Magnús segir að
hann hafi hætt búskap vegna erf-
iðra samgangna á vetrum, raf-
magnsleysis og vegna þess að kvik-
fé sé hætt fyrir sjávarflóðum.
Straumfjarðar-Halla
, Og enn víkur sögunni að
þjóðsagnapersónunni Straum-
fjarðar-Höllu, sem þjóð-
sagan gerir að systur þeirra Sæ-
mundar fróða og Elínar í Elínar-
höfða á Akranesi. Þau voru öll.fjöl-
fróð og fóru með forneskju. Þær
systur kölluðust á milli Höllubjargs
og Elínarhöfða. Halla var auðug af
fé og liinn mesti skörungur og þótti
hún afbragð annarra kvenna á sinni
tíð. I þjóðsögum Jóns Árnasonar
eru ýmsar kynjasögur um hana. í
túninu á Straumfirði er gamla
bæjarstæðið og þar við gamall
kirkjugarður. Fyrirsunnan hann er
kuml Höllu. Við gamla bæinn var
stór hestasteinn sem nú hefur verið
fluttur í túnjaðarinn. Ofan í hann
er klöppuð laut fyrir vatn og gat er í
gegnum brún hans sem hægt var að
binda hesta í. Þessi steinn heitir
Höllusteinn.
Miklar tóttir af verslunarhúsum einokunarmanna frá 17. öld.
Magnús f Straumfirði við Höllubrunn sem er mikið mannvirki og kenndur
við hina frægu Straumfjarðar-HöIIu