Þjóðviljinn - 04.12.1982, Blaðsíða 14

Þjóðviljinn - 04.12.1982, Blaðsíða 14
14 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 4. - S. desember 1982 bókmenntrir Þorgils gjallandi Út er komið fyrsta bindi ritsafns Þorgils Gjallanda. Það er gert ráð fyrir að þetta ritsafn verði alls þrjú bindi og vonandi að tvö þau næstu komi fljótlega á eftir þessu. Efni þessa bindis er dýrasögur, greinar og erindi; umsjónarmenn út- gáfunnar eru þau Jóhanna Hauksdóttir og Þórður Helgason. Útgefandi er Skuggsjá. Þórður Helgason hefur starfað mikið og vel við ritverk Þorgils Gjallanda. Verk þessa ágæta rit- höfundar fengust ekki í bóka- búðum fyrir nokkrum árum, þau voru löngu ófáanleg og það var til háborinnar skammar. Árið 1978 var svo gefið út úrval úr sögum Þorgils, einstaklega vönduð og fal- leg útgáfa sem Þórður bjó til prent- unar, en gefin var út af Rannsóknarstofnun í bókmennta- fræði og Menningarsjóði. Með þessu sagnaúrvaii birti Þórður rúmlega sextíu blaðsíðna formála um rithöfundinn Þorgils Gjall- anda. Fyrr á þessu ári sá Þórður svo um skólaútgáfu á meginverki Þorgils Gjallanda, skáldsögunni Upp við fossa, sem er gefin út hjá Skuggsjá eins og ritsafnið. Ég fæ ekki betur séð en sú skólaútgáfa sé til hinnar mestu fyrirmyndar. Formálinn er af hæfilegri stærð og verkefnin einkar vel við hæfi fjölbráutar- skólanema. Orðskýringar virðast einnig vera vandaðar. Síðast en ekki síst er Þorgils vanræktur höf- undur, fulltrúi tímabils og bókmenntastefnu sem alltof lítill gaumur hefur verið gefinn í bókmenntakennslu hér á landi. / .. ; Ritsafnið í inngangi þessa ritsafns birtast tveir lítið breyttir kaflar úr inn- ganginum sem Þórður lét fylgja úrvalinu árið 1978. Að öðru leyti er hér um nýtt efni að ræða. Inngangurinn er um það bil áttatíu blaðsíðna langur og kennir þar margra grasa. Það sem mér finnst vera meginkostur þessa formála er skemmtileg tengsl á milli sögu, bókmenntasögu, rithöfundarferils og túlkunar sjálfra verkanna. Góð vinna Þórðar ræður auðvitað mestu um það hve skilmerkilega þetta efni kemst til lesenda, en það má heldur ekki gleyma því að Þorg- ils Gjallandi, rithofundurinn frá Þorgils gjallandi Litlu-Strönd, er kostulegt dæmi um líf hugmyndanna í bók- menntum. Hann er uppi á breytingartímum sem hafa áhrif á hann og hann aftur á þá. Hann not- ar skáldskapinn til þess að segja samferðarmönnum sínum að heimurinn sé að breytast og þurfi að breytast og uppistandið varð sannast sagna heilmikið. í upphafi inngangsins að ritsafninu segir Þórður Helgason: Kristján Jóh. Jónsson skrifar Það er gömul og ný saga að þeir sem unna þjóð sinni svo mjög að þeir Ieggja allí í sölurnar til að bœta hag hennar séu kallaðir þjóðníðingar. Það fékk Jón Stefánsson, sem kallaði sig Þorgils Gjallanda, að reyna. Þorgils Gjallandi sem hét raunar Jón Stefánsson, fæddist á miðri nítjándu öldinni, árið 1851, og dó 1915. Hann tók þátt í þeirri vakningu Þingeyinga sem lesa má um í frábærri doktors- ritgerð Gunnars Karlssonar: Frels- isbarátta Suður-Þingeyinga og Jón á Gautlöndum og rithöfundarferill hans er afurð þessa tímabils, ef svo mætti segja. Arið 1875, þegar Jón Stefánsson er tuttugu og fjögurra ára gamall, er formlega stofnað Menntafélag Mývatnssveitar, en það hafði þá starfað í orði og verki frá haustinu áður. Félagið dalar eitthvað skömmu síðar, en er endurvakið árið 1881 og hefur þá fengið nýtt hlutverk. Það verður að samtökum um kaup á bók- menntum frá Norðurlöndum. Þessi angi af félagsstarfi Þingeyinga átti náttúrlega eftir að verða sérlega mikilvægur fyrir Þorgils. Hann fær nýstárlegar bækur í hendurnar, og þær eiga drjúgan þátt í því hve frumlega hann skrifar sjálfur. Upp við fossa er fyrsta „natúralíska“ skáldsagan sem skrifuð er á íslandi og hún olli ótrúlega miklu fjaðra- foki á sínum tíma, einsogáður er að vikið. Stíleinkenni á verkum Þorgils hafa trúlega verið það sem samferðarmenn hans áttu erfiðast með að kyngja. Ein af meginkröfum „Natúrlista" og Raunsæismanna í skáldskap var sú, að höfundurinn léti sem minnst á sér kræla í verkinu, léti persón- urnar lýsa sér sjálfar með orðum og athöfnum, en varaði sig á frásögn- um og yfirlitum þar sem sögu- maður talar. Þegar Þorgils kemur með þessar aðferðir inn í okkar „epísku“ sagnahefð, dregur það auðvitað dilk á eftir sér, ekki síst í málfari. Því minna sem höfundur- inn má segja beint, þeim mun meira af skoðunum sínum lætur hann birtast óbeint. Hann þarf þá að grípa til þess að láta lýsingar á mönnum og náttúru vera táknræn- ar fyrir persónuleika eða ástand, svo að nokkuð sé nefnt, í stað þess að segja einfaldlega hver persónu- . leikinn eða ástandið er og hann má ekki heldur gera athugasemdir við samræður persónanna, heldur verður að sýna það sem hann ann- ars hefði sagt. Um þetta segir Þórður meðal annars: Enginn vafi leikur á því að notkun setningabrota og styttinga í talmálsstíl eykst nokkuð í seinni verkum Þorgils og beitir hann þeim með vaxandi hnit- miðun. Nœr hann með þessari tœkni að sýna - í stað þess að segja frá - hraða, undirstrika tilfinningahila og eftir- vœntingu. Er þetta snar þáttur viðleitninnar að láta stílinn mála, verða mismunandi eftir efni. Þórður fylgir þessu eftir með dæmi úr Gamalt og nýtt eftir Þor- gils Gjallanda: - Svo snaraðist Þórarinn út úr stof- unni; í næstu svipan glumdi í freðnu túninu, þar sem Frosti þaut með Þórar- inn vfir það; eldglæringarnar blossuðu suður melgötuna. Stílgreining Þórðar er óvenjulegt og ánægjulegt dæmi um vinnu- brögð íslensks bókmennta- fræðings. Það hefur alltof lítið ver- ið gert af því hér á landi að ræða um þennan þátt bókmenntanna, - sjálfa handiðnina sem allt stendur eða fellur með. Á einum stað þótti mér Þórður þó ganga of langt, en þar fjallar hann um breytta orðar-' öð og segir það áhrifamikla (let- urbr. mín) tækni er Þorgils slítur viðurlagið frá setningunni með punkti. Þetta finnst mér ansi fast að orði kveðið. Annars er það fátt sem mér þykir ástæða til að fetta fingur útí eftir að hafa lesið þessar útgáfur á verkum Þorgils Gjall- anda. Prófarkalestur er ekki nógu góður, og kápan á ritsafninu er ljót. Hún er gerð á auglýsingastofu Lárusar Blöndal. Bandið á bókinni er hins vegar bráðfallegt, svo að við’ getum hent kápunni í ruslafötuna án eftirsjár. Allt það sem mestu. máli skiptir er hins vegar í fínu lagi, og í lokin langar mig til að nefna það sem varð eiginlega til að ég skrifaði þessa grein. I þessum bókum sem hér hafa verið ræddar er að finna einstaklega gott og handhægt efni til bókmenntakennslu í skólum. Það er vonandi að bókmennta- kennarar hafi rænu á að notfæra sér það. FLÓSABOK ÚR KVOSINNS Flosi Ólafsson. I kvosinni. Iðunn 1982. Sá traustvekiandi skemmtun- armaður, Flosi Olafsson, hefur sett saman bók sem hann kennir við Miðbæjarkvosina, þar sem hann hefur alið manninn lengst af. Það getur sjálfsagt vafist fyrir bóka- vörðum að finna henni stað í flokk- unarkerfi: hún geymir endurminn- ingar, vangaveltur, meðvitaðar bullvísur ágætar, lygasögur og margskonar skemmtunarskothríð á fyrirbæri sem höfundi finnst skopleg eða afkáraleg nema hvort- tveggja sé. Sjálfur vísar höfundur rösklega frá sér hátíðleika í umfjöllun um bókina. Hann segir á einum stað að hún sé orðin til með svipuðum hætti og góbelínteppin ömmu sinn- ar: „Efniviður og föng mislitir hnyklar, sem safnast hafa saman, en uppfyllingin einlitur lopi, sem teygður er eftir þörfum..í for- mála segir hann svo að í kili bóka- rinnar sé sá kjörviður „sem nefnd- ur hefur verið satíra, en satíra er það þegar menn skrifa eitt en meina annað ennþá sniðugra." Það er því ekki gott að vita hvar maður á að byrja að reyna að koma gagnrýnishöndum yfir Flosa þennan. En það er rétt, að bókin er gerð úr „mislitum hnyklum". Flíkin hef- ur ekki verið þrædd saman með þeirri yfirvegun sem eins og bræðir alla efnisparta saman í eitthvað al- veg nýtt. Þeir halda áfram einstakl- ingseðli sínu í full ríkum mæli. Elskulegar mannlýsingar (afi og amma) eru í bók þessari. Stöku sinnum bregðurfyrirreiðilestri. En oftast er lögð stund á gamanmál með misjafnlega sterkum áherslum á ærsl og ádrepu. Gamanið er mis- jafnt - stundum eins og spólar það og kemst ekki áfram, eins og til dæmis í kaflanum um bílana og kerfisstríð út af þeim. Og stundum finnst lesandanum sem Flosi láti allskonar fræðinga fara full mikið í taugarnar á sér - félagsfræðinga, sálfræðinga, bókmenntafræðinga og aðra menningarmafíósa. En samt er það svo, að sumum bestu fjörsprettunum nær Flosi einmitt í bráðskemmtilegri skot- hríð á ýmisleg fræði og ekki síst bókmenntafræði. Hvort sem hann er að leggja út af þeim fjölda kvenna í skáldverkum, eða þá þeim félagsbókmenntafræðum sem sjá háska búinn börnum í hverjum hól. Flosi svarar með því að benda á rasismann og kvenna- kúgunina í Litlu gulu hænunni og augljósa fyrirlitningu Njálu- höfundar á vinnandi stéttum. Flosi er líkur þeim fola sem á eldsnögga spretti en er ekki vel þol- inn. En þegar hann er í essinu sínu getur hann kveikt í hláturtundrinu svo allt leikur á reiðiskjálfi. Bestur þykir mér hann í skopstælingum sínum á ýmsum banalítetum, sem vaða uppi á almannafæri og í þeirri vísnagerð sem hann hefur lýst svo í svari til Oddnýjar Guðmunds- dóttur: Oddný þú ert full- illa skiljandi Allaf þegar ég yrki bull er þaó viljandi. Ein af „hertum“ myndum Odds Ólafssonar úr bókinni. í einni slíkri gefur hann bændum meinhollt ráð: Sérhver bóndi muna má að mikilvœg er taðan Áríðandi er að slá áður en fyllist hlaðan. Og eru þó ótalin yndisleg spak- mæli, sem Flosi hefur smíðað - er þar t.d. að finna svofellda hag- visku: Sjaldan fellur gengið langt frá krónunni. Drjúgur kafli bókarinnar er um samskipti Flosa við Þjóðviljann, en þar hefur hann viðrað margar ágætar hugmyndir sínar í tíu ár, og vonandi ekki hálfnaður enn. Hann segir þar, að ritstjórarnir hafi „aldrei haft minnstu tilburði ti! að hafa áhrif á það hvað ég Iéti frá mér A fara“ - enda þótt hann hafi vikum samán haft á hornum sér margt það sem Allaböllum fannst heilagt eða svo gott sem. Honum finnst líklegt, að þetta stafi af klókindum: hafi rit- stjórar leyft „Flosa að gaspra“ til að fá á sig frjálslyndisorð. Ekki er nú víst að þetta sé rétt- söguleg skýring. Flosi segir í formála: „Þessi bók er hetjusaga úr sálarstríði manns, sem er að reyna að sætta sig við að vera einsog hann er, en ekki eins og hann á að vera.“ Kannski að fleiri séu sama sinnis? Oddur Ólafsson hefur gert ljóm- andi myndir við Flosabók úr Kvos- inni. ÁB

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.