Þjóðviljinn - 14.05.1983, Síða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 14.-15. maí 1983
bókmenntir
A umingja
blessaðar
manneskjurnar
Fleira á seyði
Ami
Bergmann
skrífar
íslcnskar smásögur
1847-1974.
Þriðja bindi.
Almenna bökal'élagið 1983.
Kristján Karlsson ritstýrir þessu
verki og skrifar formála í þrem
hlutum, en Þorsteirin Gylfason
hefur valiö sögur í síðasta bindiö.
Þar er að f-inna smásögur frá aldar-
fjórðungnum 1940-1974, þrjátíu
og fjórar sögur eftir jafnmargahöt-
unda. En það hefur verið íegla í
öllu safninu, að hver skuli eiga
aðeins eina sögu. Sú aðferð hefui
bæði kosti og galla: fleiri höfundar
geta komið við sögu og þar með
ætti að vera von í meiri fjölbreytni.
Á hinn bóginn gefur slíkt safn að
því leyti „skakka“ mynd af ís-
lenskri smásagnagerð, að traustir
höfundar, sem hafa lagt mikla alúð
við smásöguna, og náð allgóðum
árangri eru hér orðnir jafnir öllum
hinum.
Von í meiri fjölbreytni var áður
sagt: en hve mikil er hún í raun og
veru? Það er að skilja á Kristjáni
Karlssyni að honum finnist nóg um
ofurvald raunsæisstefnunnar yfir
íslenskri smásagnagerð. Og þegar
safnið er skoðað, og þó það sé safn
tiltölulega nýlegra smásagna, þá
kemur það fljótlega í Ijós, að
ákveðin hefðerfurðu fyrirferöar-
mikil - bæði að því er varðar efnis-
tök og viðfangsefnin sjálf.
Framarlega í þessu þriðja bindi
er saga eftir Kristínu Geirsdóttur
sem heitir Klæðin rauð. Þar segir
sögukona frá manni sem hún sér
tvisvar bregða fyrir - í fyrra skiptið
fer hún háðsyrðum um vandræða-
legan og fátækan sveitamann í
kaupstað, sem ætlar af engum efn-
um að kaupa eitthvað fallegt á
stúlkuna sína. í seinna skiptið ber
sögukonu að garði í eymdarkoti,
og hún skilur að hún er komin heim
til „idíótsins" sem hún hafði einu
sinni kallað svo, og nú blygðast hún
sín fyrir hegðun sína og fyrir að
henm sjálfri vegnar vel og mari að
þaðer„svo mikið öfugstreymi
í heiminum".
Glatað líf
Ekki er ástæða til að halda því
fram, að þessi saga sé öðrum fremri
í safninu. En hitt er víst, að hún
getur vel verið einskonar samnefn-
ari fyrir furðu margar af þeim sög-
um sem tekjar hafa verið í þetta
bindi (já og hin fyrri líka). Það
lætur nærri að helmingur smásagn-
anna eða nreir fjalli einmitt um
þetta efni: lesandi er - einatt nreð
aðstoð sögumanns - leiddur til
fundar við glatað líf, við einhvern
sem hefur misst af skipunum sem
sigla til framtíðarinnar, lokast inni í
fátækt og umkomuleysi og ástleysi,
til fundar við þá sem ekki kunna á
tilveruna, eiga ekki ráð undir rifi.
Líkast til má útskýra þetta
áleitna þema að nokkru leyti með
því, að sá aldarfjórðungur sem um
ræðir er tími mikilla umskipta,
menn eru að hverfa frá því íslandi
sem var og eru nýríkir eða svo gott
sem - og þeir finna til nokkurrar
sektar gagnvart þeim sem voru
við þá sem biðu ósigur. Þetta fólk » skildir eftir. Og þeir eiga inni hjá
er einatt tengt við það ísland sem okkur samúð. Ekki heldur meira:
það á heima í sveitaheimili
liðinna alda (eins þótt það sé flutt á
mölina). Ósigur þess er beint og
óbeint tengdur fábreytilegum
möguleikum innan lífsmynsturs a
undanhaldi. Og rétt eins og í þeirri
sögu sem var tekin til dæmis gerist
það einatt að vitnið, sögumaður-
inn, áhorfandinn, finnur til sektar.
Hann hefur tekið þátt í því að
hæðast að þessu fólki, eða að
minnsta kosti ekki lagt því lið.
Hann hefur ekki gætt bróður síns
eða systur.
það er einhver forlagatrúarkeimur
af þessum sögum yfirleitt, svona
fór það og gat varla öðruvísi fariö.
Uppreisnarmótífið er næsta sjald-
gæft: að persóna bregðist við því
hlutskipti, sem aðstæður og aðrir
menn skapa henni, öðruvísi en bú-
ast mátti við, snúi á vélgengnina í
tilverunni. Þetta kemur fyrir t. d.
hjá Jakobínu Sigurðardóttur í sér-
stæðri sögu af gömlu konunni sem
fékk íbúð í happdrætti og ákvað að
lokum að ráðstafa vinningnum
sjálf, hvað sem aðrir vilja.
Það er vitanlega fleira í gangi í
þessum sögum en „glatað líf". í
bland við það þema eða utan þess
ér stundum rakinn sá söguþráður,
að barist er við grimm náttúruöfl
í þessu landi. (Jóhannes Helgi,Lín-
ey Jóhannesdóttir), sambands-
leysið fræga lætur á sér kræla (Agn-
ar Bogason). Ásta Sigurðardóttir
er kornin óralangt frá því íslandi
sem var í sinni sögu og þar er höf-
undurinn sjálfur hættur að vera í
felum, þótt miskunnarlaus birta
falli á hann. Steinn Steinarr og Jón-
as Árnason eru á gönguferð um
höfuðstaðinn og taka öðruvísi eftir
en flestir aðrir og eiga sterkara
skopskyn en þunglyndur höfundur
íslenskrar „meðalsmásögu".
En semsagt:frávikin við megin-
þemað, við sneið af glötuðu lífi,
sem borin er fram með hunangi
samúðarinnar, eru ekki mörg. Það
fer líka lítið fyrir tilraunum til að
koma flatt upp á lesandann með
hugvitssamlegri fléttu, eins og þeir
gera gömlu meistararnir (Háls-
menið eftir Maupassant, Gjafir
vitringanna eftir O’Henry, Bréf til
afa í sveitinni eftir Tsjékhof). Og
það er næsta sjaldan að fantasían
tekur völdin eða stórýkjurnar eða
skopfærslan - skopstæling á hugs-
unarhætti eða öðrum texturn. En
þetta gerist einkum hjá Svövu Jak-
obsdóttur, Guðbergi Bergssyni og
Thór Vilhjálmssyni, og síðastliðinn
áratugur mun vafalaust sýna mörg
dæmi um að fordæmi þeirra hafi
ýmsu breytt í smásagnagerð hér á
landi.
En eru sögurnar „bestu" sögur
hvers höfundar? Seint mundi nást
samkomulag um það. Og mikinn
lestur og mikla leit þyrfti til að
prófa hvernig Þorsteini Gylfasyni
hafi til tekist. Þó er ég viss um eitt,
og það er, að sagan eftir Geir Krist-
jánsson sem valin er í safnið gefur
öldungis ófullnægjandi mynd af
þeim höfundi.
Að knýja dyra
Kristján Kristjánsson,
Aðalsteinn Svanur.
Ljóð og mynd II. 1983
Þetta er eitt af fjölmörgum
ljóðakverum í sjálfsútgáfu sem
koma út allan ársins hring. Dæmi-
gerð ljóð ungra manna? Það er
ekki gott að segja. Að minnsta
kosti er Kristján Kristjánsson ekki
á þeim buxum, að grípa til stór-
yrða, ósjálfráðrar skriftar, slang^
urs, fagurfræði ljótleikans eða ein-
hverra slíkra ráða sem talsvert eru
notuð nú um stundir. Ljóð hans
eru hluti af þeim nútímaskáldskap
sem veriö hefur á döfinni hérlendis
í meira en þrjátíu ár. Einsemdin er
á sínum stað og efahyggja án
ástnðu,einnigefasemdir um það að
yrkja um leið og látin er uppi' on
um að enn sé nokkra liðveislu að
finna í ljóðinu:
feyktu burt
úr huga mér
fölnuðum laufum haustsins
Og eins og þetta dæmi minnir á,
þá er náttúran algengasta
viðmiðunin og efniviður í myndir
ljóðanna.
Þetta er geðfellt kver, smekk-
leysur eru þar ekki til trafala, en
kannski er þessi skáldskapur líka
einum um of sléttur og felldur.
Eins og lífsháskanunr sem Steinn
vildi hafa í ljóðum sé haldið í
fjarska. Um áræðni manna og
skálda er reyndar ort smekklega í
ljóði sem heitir Takmarkið og hef-
ur óvart einhvern ávæning af dæmi-
sögu eftir Kafka. Því lýkur svona:
uð leiðarlokum
komum við að luktum dyrum
En aldrei bauð okkur í grun
að kjarkinn brysti
til að knýja dyra.
Myndir eftir Aðalstein Svan
fylgja hverju ljóði og falla vel að
anda þeirra.
ÁB.
Bítur það þig í brjóstið
Geirlaugur Magnússon.
Fátt af einum.
Skákprent 1982.
Þetta er fimmta ljóðabók Geir-
laugs og er stutt á milli þeirra síð-
ustu.
Bókin lýsir hugarástandi og
skáldskaparviðhorfum, sem setja
sterkan svip á nýlegt úrval skáld-
skapar síðastliðins áratugar, sem
nýlega var um fjallað hér í blaðinu.
Og Geirlaugur kemur orðum yfir
þessar kenndir, þessi hugðarefni, á
knappari og skýrari hátt en margur
samferðamaður hans f Ijóða-
smíðinni.
Kannski er „byltingin dauð og
grafin“ (bls. 17) og mál að fara
nokkrum háðsorðum um þá sem
„gerst vita hvernig bjarga skal
heimum og þjóðum" - en skáldið
hefur komist að því að þeir hafa
frestað fundi sínum:
sumir
festust í frösunum
aðrir
fundu ekki bílastœði
í tilverunni. (bís. 73)
Eða þá að kynslóð skáldsins
stundar sjálfsgagnrýni eins og æ al-
gengara verður í nýjum ljóðabók-
um. Við erum svo varfærnir:
tvístígum yst í hring
hálfkaldir
í hálfrökkri
kulnandi elda. (Bis. 70)
Er nema von að ntenn setji, þeg-
af svo leiöinlega er komið, aukið
traust á ástina? Sá gamli draumur
vaknar aftur, að e"f „þú og
ég“...„værum ein í heiminum“ þá
væri allt öðruvísi í einkamálum og
stjórnmálum og öllum málum (sbr.
bls. 41), enda er þá svo komið að
stjörnuspá mín
rœðst
í augum þínum.
Og þar fyrir utan sýnist það vera
höfundi á við margar messur að
glíma við skáldskapinn, ekki síst
hið knappa form einskonar þríliðu,
sem hefur ávæning af Tímanum og
vatninu eftir Stein Steinarr. Hvað
eftir annað reynir hann fyrir sér
með þessháttar form, reynir að ná
áhrifum með því að styðjast í hvert
sinn við fáeinar einfaldar
staðreyndir og athafnir - hér vind-
inn, regnið og blámann, þar að
særa, græta og hæða. Árangurinn
af þessari iðju er að sönnu misjafn,
enda gengið um allvel ræktaðan
garð - best má þykja ljóð sem
leikur sér með andstæður af þessu
tagi hér:
þó streymi
blákalt vatn
er ég svo undarlega þyrstur
Og vitanlega er ort um það að
yrkja, og þá í þeim dúr að ljóðið
kunni að vera háskalegt:
hleyptu því ekki inn
því á túnglbjartri nótt
bítur það þig í brjóstið
sýgur úr þér blóðið
og fer aldrei burt.
Geirlaugur Magnússon.
En við hin leyfum okkur svo að
efast um að skáldinu sé jafn leitt og
það lætur.
ÁB.