Þjóðviljinn - 08.10.1983, Page 5

Helgin 8.-9. októbeí 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA S
|
I
i
Hogwood við sembalinn: gömul tónlist án 19. aldar lakks.
Hvers konar hljóðfæri
hæfa gamalli tónlist?
verk gömlu barok-meistaranna, og
Haydns og Mozarts flutt af hljóm-
sveitum, sem miðaöar voru við
flutning verka eftir Wagner eða
Richards Strauss. Að svo miklu
leyti sem menn hugsuðu um þetta,
var þetta rökstutt með því að
breytingarnar á gerð hljóðfæra og
hljómsveitarskipunar væru „fram-
farir“, og hefðu Bach og Mozart
tvímælalaust notað nýja gerð
hljóðfæra ef þeir hefðu haft hana
undir höndum.
Horfið aftur til
gamalla hljóðfœra
En á síðustu árum hefur orðið
mikil breyting á þessum viðhorf-
um. Menn hafa farið að kanna það
Malcolm Bilson við eftirlíkingu af 18. aldar fortepiano.
hvernig verk gömlu meistaranna
hljómuðu ef þau væru flutt á þeim
hljóðfærum, sem voru við lýði á
þeirra tíma, og með þeirri leik-
tækni og túlkunaraðferðum, sem
þeir sjálfir notuðu. Er nú meira að
segja komin upp víða um Vestur-
lönd hreyfing tónlistarmanna, sem
halda því fram að það sé hrein
fölsun að flytja tónlist frá 18. öld
eða eldri á nútímahljóðfærum.
Þessi hreyfing byrjaði reyndar
snemma á öldinni, þegar tónlist-
arkonan Wanda Landowska
endurvakti sembal og sýndi
mönnum fram á að það hljóðfæri
væri ekki frumstæð gerð af píanói,
heldur algerlega sjálfstætt hljóð-
færi og tónlist, sem fyrir það væri
samin, hljómaði miklu betur á því
en rómantísku píanói 19. aldar.
Eftir það breiddist semball víða út
og öðlaðist þegnrétt við flutning
barok-tónlistar og eldri, en bið
varð þó á því að menn hugsuðu
dæmið áfram og færu að athuga
hljóminn í öðrum gömlum hljóð-
færum.
Fyrir nokkrum árum var skrefið
síðan stigið til fulls, og fóru þá ýms-
ir merkir tónlistarmenn að reyna
að mynda hljómsveitir, sem væru
að öllu leyti eins og hljómsveitir
fyrri alda, bæði hvað snerti hljóð-
færaskipan, stærð og gerð hljóð-
færanna. Jafnframt voru gerðar ýt-
arlegar rannsóknir á gömlum
heimildum til að safna sem mestum
upplýsingum um leikaðferðir, túlk-
un og slíkt. Meðal forvígismanna
þessarar hreyfingar má nefna
austurríska sellóleikarann Niko-
laus Harnoncourt og hollenska
semballeikarann Gustav Leon-
hardt.
Christopher Hogwood, einn af
forvígismönnum hreyfingarinnar í
Englandi, líkti markmiði hennar
við það starf safnvarða að hreinsa
gömul málverk, nema burt seinni
tíma viðbætur og setja þau í rétta
ramma: „Við viljum að tónmyndir
okkar séu hreinar, án laga af 19.
aldar lakki“. Harnoncourt hefur
sagt að rétta hljóðfærið til að flytja
tónlist sé það hljóðfæri sem notað
var á tímum tónskáldsins. Banda-
ríski píanóleikarinn Malcolm Bil-
son, sem leikur verk Beethovens
og samtímamanna á píanó af þeirri
gerð sem notað var á þeirra tímum
og nefnt er „fortepiano“, hefur
bent á að menn hafi áttað sig á því
fyrir löngu, að það sé ekki hægt að
nota sams konar söngvara til að
syngja í óperum Mozarts og óper-
um Wagners. Sama reglan hljóti að
gilda um hljóðfæri.
Vfst er að gömul tónlist hljómar
talsvert öðru vísi á samtíma hljóð-
færi, og hefur John Eliot Gardiner
jafnvel látið svo um mælt að þegar
þekkt verk eru flutt þannig sé eins
og menn heyri þau í fyrsta sinni.
Laglínur og kontrapunktur koma
betur í ljós af því að hinir ýmsu
flokkar hljóðfæra, strengjasveit og
blásturshljóðfæri, blandast ekki
heldur koma skýrt fram hver gegn
öðrum, milliraddir heyrast betur
vegna þess að hljómurinn er minni
og þynnri, og jafnframt er hægt að
leika verkin hraðar. Þannig kemur
uppbygging verkanna og pólyfón-
ísk raddsetning miklu skýrar í ljós.
Gagnrýnisraddir
Þessi flutningsstíll er jafnvel far-
inn að hafa áhrif á tónlistarmenn,
sem flytja gamla tónlist á ný hljóð-
færi. En þessi hreyfing hefur þó
einnig sætt nokkurri gagnrýni.
Gömlu hljóðfærin eru miklum mun
viðkvæmari fyrir hita- og raka-
breytingum og mjög vandmeðfarin
og auk þess er hljómurinn lægri.
Þess vegna er miklu erfiðara að
nota þau á tónleikum, og jafnvel er
hætta á því að þau hljómi falskt.
John Eliot Gardiner sagði frétta-
mönnum frá hljómleikum utan-
húss í Frakklandi í fyrra: rakastigið
var svomikið að fiðlustrengirnir
hélsu ekki stillingu, og þótt verið
væri að leika Eine kleine Nac-
htmusik eftir Mozart, var hljóðið
eins og á kínverskum markaði.
Ýmsum finnst hljómurinn í þessum
gömlu hljóðfærum alltaf falskur,
hvernig sem leikið er.
En þrátt fyrir þessa gagnrýni
verður ekki um það deilt að sú
hreyfing að leika gamla tónlist á
samtímahljóðfæri hefur þegar haft
varanleg áhrif, bæði á flutning
hennar yfirleitt og á smekk hlust-
enda. Hljómplötur t.d. Leon-
hardts og Gardiners eiga nú sí-
auknum vinsældum að fagna, og
menn vilja ekki lengur að gömul
tónlist sé færð í einhvern rómant-
ískan dulbúning eins og áður tíðk-
aðist.
(endursagt eftir ,,Time“)
Löngum var þaö siður aö nota
venjuleg nútímahljóðfæri viö
flutning tónverka frá fyrri
öldum, án þess aö skeyta um
þaö aö hljóöfæri hafa breyst
mjög mikið og hljómur þeirra er
orðinn talsvert ööru vísi en var á
dögum hinnagömlu meistara.
Á síöari árum hefur komiö upp
sú hreyfing meðal hljómlistar-
manna að leika gamla tónlist á
samtímahljóöfæri, eöa hljóð-
færi sem gerð eru eins og áður
tíðkaðist. Mörgum finnst aö þá
komi miklu betur í Ijós öll blæ-
brigði þessarar tónlistar og stíll
tónskáldanna, en aðrir
gagnrýna þessa stefnu og telja
hljóöiö í gömlum hljóðfærum of
hrjúft.
Þau hljóðfæri sem notuð eru við
flutning klassískrar tónlistar hafa
breyst mjög mikið á síðustu 150
árum eða svo. Lögun fiðlunnar er
nú öðru vísi en hún var á 18. öld og
annað efni er notað í strengina, og
mörg blásturshljóðfæri eru orðin
miklum mun flóknari en þau voruá
sama tíma. Píanóið er einnig orðið
gjörólíkt forfeðrum sínum. Um
leið hefur samsetning hljómsveita
breyst talsvert, og eru þær gjarnan
miklu stærri en þær voru á fyrri
tímum.
Þessar breytingar hafa að sjálf-
sögðu leitt til þess að hljóðið í þess-
um hljóðfærum, og þá jafnframt í
sinfóníuhljómsveitum, er orðið
gjörólíkt því sem var á eldri tíma-
bilum tónlistarsögunnar. Segja má
að breytingar á hljómi tónlistarinn-
ar sé ekki einungis afleiðing af ný-
rri tækni í hljóðfærasmíði og
endurbótum á gerð þeirra, heldur
hafi smekkur manna breyst, því að
gömul hljóðfæri, sem enn eru í
notkun, voru gjarnan gerð upp á
19. öld, svo að þau væru ekki eins
„gamaldags".
Nýtt hljóðfœri notað
Lengi vel höfðu menn litlar
áhyggjur af þessum breytingum á
hljóðfærunum og notuðu hiklaust
hljóðfæri af nýrri gerð til að flytja
gamla tónlist, sem samin hafði ver-
ið fyrir mjög ólík hljóðfæri. Öldum
saman var það reyndar venja í Evr-
ópu að flytja einungis nýja eða ný-
Iega tónlist, en öll eldri tónlist féll
fljótlega í gleymsku og glataðist
eða rykféll í bókasöfnum. Oft er
talið að flutningur eldri tónlistar
hafi byrjað 1829, þegar tónskáldið
Mendelssohn stóð fyrir því að flutt
voru verk eftir Bach, sem þá var að
mestu gleymdur. En þá voru verk-
in flutt með þeim hljóðfærum, sem
voru í notkun, og ekkert skeytt um
það þótt Bach hefði skrifað fyrir
hl j óðfæri, sem voru öðru vísi, -1. d.
var píanó hiklaust notað í staðinn
fyrir þann sembal, sem Bach not-
aði. Þessi venja hélst síðan alla 19.
öldina, og fram á 20. öld, og voru
yötut vikuisð01
habitat