Þjóðviljinn - 01.05.1987, Blaðsíða 7

Umsjón:
Ólafur
Gíslason
Georges Deby, prófessor við College
de France og einn af kunnustu mið-
aldafræðingum samtímans hólt tvo
fyrirlestra við Háskólann í vikunni.
Blaðamaður Þjóðviljans brá sér á
annan fyrirlesturinn og hafði eftirfar-
andi samantekt upp úr krafsinu.
ivoire uame oomKirKjan i raris, Dyggð a árunum 1165-1250.
Dómkirkjan, borgin
og konungsvaldið
Leikmannsþankar eftir fyrirlestur prófessors Georges Deby í Háskóla (slands
Hvað skyldi frönskum bónda,
sem gekk inn í Notre Dame
kirkjuna í París í fyrsta skipti
fyrir um það bil 700 árum síð-
an hafa þótt um þá miklu
byggingu? Eða hvernig skyldi
íslenskum pílagrímum sem
voru á leið til Rómar á þessum
tíma hafa verið innanbrjósts
þegar þeir gengu inn í slíkan
helgidóm á píslargöngu
sinni? Það voru spurningar á
borð við þessar, sem leituðu á
huga minn þegar ég sá þetta
mannvirki í fyrsta skipti fyrir
rúmum 20 árum síðan. Og
það voru spurningar á borð
við þessar, sem franski sagn-
fræðingurinn Georges Deby
velti fyrir sér í fyrirlestri sem
hann hélt í Háskólanum í gær,
og gerði okkur, sem á hlýdd-
um, margsvísari.
Pótt ýmislegt hafi efalaust farið
forgörðum vegna tungumála-
örðuleika og vegna tilfinnanlegs
skorts á myndrænni framsetn-
ingu, þá gat leikmaður ýmislegt
lært af þessum fyrirlestri. Til
dæmis það, að fátt er mikilvægara
en einmitt að setja sig inn í þann
tíma þegar þessar kirkjur voru
reistar, ef við ætlum okkur að
skilja merkingu þeirra. Og jafn-
framt að byggingarlistin verður
okkur óskiljanleg nema við setj-
um hana í samhengi við þær efna-
hagslegu, pólitísku og hug-
myndafræðilegu forsendur sem
hún er sprottin úr. Og það sama
gildir væntanlega um miðalda-
bókmenntirnar, sem við erum
reyndar vanari að velta fyrir okk-
ur hér á íslandi, þar sem blóðið
og kálfskinnið kom í staðinn fyrir
þann stein og gler, sem kirkju-
smiðir Frakklands höfðu á milli
handanna á meðan Snorri var að
skrifa sína Eddu og Heimskring-
lu.
Gotneski stíllinn
Gotneski byggingarstfllinn,
sem einkennir hinar stórbrotnu
dómkirkjur Mið-Evrópu, átti
upptök sín í norðanverðu Frakk-
landi á 12. öld. f>að var á þeim
tíma þegar konungsveldi og ríkis-
vald var að styrkjast á kostnað
furstadæma og smáríkja. Georg-
es Deby sagði að tímaskeið dóm-
kirknanna hafi hafist í kringum
1130, og að það hafi komið í
kjölfar nýs trúarlegs skilnings:
fyrir þann tíma hafi kristindóm-
urinn einkennst af trú á galdra-
mátt ýmissra helgra muna (t.d.
flísa úr krossi Krists eða kjúku-
beina Jóhannesar skírara), en um
þetta leyti hafi menn farið að
velta fyrir sér ýmsum yfirskilvit-
legum leyndardómum trúarinnar
eins og þeim, að Guð hafi íklæðst
mannlegu holdi og að hann hafi
jafnframt verið ímynd ljóssins.
En Deby leiddi okkur reyndar
lengra aftur í söguna, til 2. aldar
f. Kr. þegar Rómverjar byggðu
sína, fyrstu borg norðan Alpa-
fjalla: Áix en Provance. Róm-
verjar byggðu sínar borgir eftir
ákveðnu skipulagi sem byggðist í
grundvallaratriðum á ferningi
með krossgötum, sem skiptu
henni í fjórðunga eða kvarter.
Rómverska basilíkan eða dóms-
húsið, sem síðar varð fyrirmynd
kristinna kirkjubygginga, var
jafnan í hjarta borgarinnar, þar
sem krossgöturnar mætast.
Gotneska dómkirkjan í Aix er
byggð á rústum rómverskrar
basilíku, þar sem var uppspretta
hins borgaralega valds. Dóm-
kirkjan er ein af meginarfleifðum
rómverska keisaradæmisins til
miðaldanna og okkar dags, sagði
Deby.
Andlegt og
veraldlegt vald
Orðið cathedral (dómkirkja)
er dregið af orðinu cathedra, sem
þýðir hásæti biskupsins, og slíkar
kirkjur eru því jafnframt bisk-
upssetur. Á 12. öld gerðist það í
Frakklandi, að saman fór aukin
miðstýring (konungsvald) og
aukin verkaskipting sem jafn-
framt leiddi til auðsöfnunar og
peningastreymis. Á meðan ver-
aldlegir höfðingjar á Ítalíu lögðu
fjármagn sitt á þessum tíma í
aukin veraldleg umsvif, þá lögðu
konungar Frakklands auð sinn og
metnað í byggingu dómkirkna,
og það voru biskuparnir sem
fengu það hlutverk í umboði kon-
ungs að ráðstafa miklu af þeim
uppsafnaða auði sem hann hafði
hirt af þegnunum til þess að reisa
dómkirkjur drottni og konungs-
valdinu til dýrðar.
Dómkirkjan varð ekki bara
helguð dýrð Drottins, heldur
sýndi hún jafnframt dýrð og mátt
konungdæmisins og ríkisvalds-
ins, sem var eitt og hið sama.
Hvernig sjáum við þetta?
Jú, til dæmis í því ornamenti og
skreytingum sem prýða þessar
byggingar. Það er t.d. athyglis-
vert, segir Deby, hvernig víða er
iögð áhersla á konunglegan upp-
runa Krists í þessum kirkjum og
einnig í helgiritum frá sama tíma,
þar sem áhersla er lögð á Krist
sem arftaka konunganna Davíðs
og Salómons. Dómkirkjan varð
líking hinnar himnesku Jerúsal-
em eins og henni er lýst í Opin-
berunnarbókinni. Guðs ríki á
jörðinni, sem jafnframt var ríki
konungsins. Dæmi þessa má
meðal annars sjá í dómkirkjunni í
Chartres (frá 12. öld), þar sem
þeir Davíð og Salómon tróna yfir
innganginum. Annað tákn sem
segir okkur mikið um þýðingu
þessara mustera er sú áhersla sem
lögð er á krýningu Maríu guðs-
móður í mörgum dómkirkjum,
t.d. Notre Dame, þar sem er að
finna steinmynd af Maríu sitjandi
með Jesúbarnið. Með henni eru
tveir menn til sitt hvorrar handar,
konungurinn krýpur til vinstri en
biskupinn stendur henni á hægri
hönd. Hér er máttur krúnunnar
undirstrikaður, en jafnframt er
athyglisvert að mynd þessi felur í
sér að biskupinn stendur jómf-
rúnni nær að tign, sem gefur yfir-
burði hins andlega valds yfir hið
veraldlega til kynna. Á norður-
hlið kirkjunnar er hins vegar
önnur steinmynd sem sýnir Mar-
íu krýna Krist, þar sem hún situr
honum á hægri hönd í óæðra sæti.
Þetta, segir Deby, táknar jafn-
framt yfirburði karlmennskunnar
yfir hinu kvenlega. María er í
þessari mynd ímynd móðurkir-
kjunnar og Kristur ímynd kon-
ungsvaldsins og þeirrar dýrðar
sem það tilheyrir. Kirkjan krýnir
konunginn á sama hátt og páfinn
hafði á sínum tíma krýnt Karlam-
agnús sem keisara hins heilaga
rómverska keisaradæmis.
Ríki Guðs og manna
Á þessum tíma (í upphafi 13.
aldar) átti konungurinn þrenns
konar undirsáta, segir Deby: þá
sem biðjast fyrir, þá sem berjast
og þá sem vinna. Og til þess að
undirstrika helgidóm konungs-
valdsins, þá kölluðu konungar
Frakka sjálfa sig á þessum tíma
gjarnan „hinn nýja Davíð“ eða
„hinn nýja Salómon". Dómkirkj-
an á þessum tíma var því hvort
tveggja í senn, ímynd hinnar
himnesku Jerúsalem (Guðsríkis á
jörðinni) og þess konungsdæmis
sem gjarnan vildi líkja dýrð sinni
við dýrð Drottins almáttugs.
Dómkirkjan hefur því kannski
verið þeim franska bónda, sem í
upphati var getið, tákn og ímynd
þeirrar dýrðar sem tilheyrði vax-
andi ríkisvaldi, ekki síður en al-
mættis Guðs, og verður þá
skiljanlegra hvers vegna gotneski
byggingarstfllinn náði aldrei til
Rómar, þar sem veldi páfans var
á þessum tíma ógnað af hinum
veraldlegu valdhöfum norðar í
álfunni. En það er víst önnur
saga...
Hafi Georges Deby þökk fyrir
veittan fróðleik, og væri reyndar
óskandi að sjá samskonar aðferð-
um beitt f ríkara mæli til aukins
skilnings á okkar íslenska menn-
ingararfi frá sama tíma. _6|g
Föstudagur 1. maí 1987 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 7