Þjóðviljinn - 27.09.1987, Síða 10

Og allir fá að
gera hvað
sem þeir vilja
Heyrt og séð á bókmenntahátíð 1987
Á næstliðinni viku gengu rit-
höfundar á bókmenntahátíð til
móttöku í frægu húsi, Höfða.
Þeirra á meðal voru tveir
kunningjar, Kurt Vonnegut,
bandarískurog Rússinn And-
rei Bítov. Þeirvoru aðhugsa
um að leita uppi stólana þar
sem leiðtogar risaveldanna
sátu í fyrra og hlamma sér nið-
ur í þá. Hvað ætlið þið að
sækja þangað? spurði ég.
Ábyrgðartilfinningu? Varla,
sagði Kurt Vonnegut, gerist
annað en að allt fer á ringul-
reið í hausnum á okkur. Hvað
skyldu þeir andar hafa séð í
þessu draugahúsi? spurði
Andrei Bítov, þegar þeir litu út
um glugggann. Sáu þeir
kannski ekki annað en þoku?
Til hvers var þetta?
Sjálfsagt verður sá maður
hlægilegur sem reynir að meta
það, hvaða gagn menn hafa af
skáldaþingi sem því er efnt var til
hér í Reykjavík nú í september.
Slíka hátíð hefur hver og einn til
síns brúks. Velviljaðir menn telja
það gagnlegt að skiptast á við-
horfum og geðshræringum. Mað-
ur er manns gaman. Þeir
bjartsýnu segjast verða fyrir
miklu innstreymi andlegrar orku
sem væru þeir undir Jökli eða í
öðrum slíkum helgum plássum.
Það er líka talað um að það sé
gaman að skoða frægt fólk. í
framhaldi af því má náttúrlega
glotta með nokkurri meinfýsni og
segja að svona hátíð sé bara fyrir
snobbað pakk. Það er nefnilega
það. Gerði það mikið til þótt satt
væri? Ég segi fyrir mig - ég hefi
aldrei treyst mér til að hafa hvasst
horn í síðu snobbsins. Snobbið er
dálítið spaugilegur aflgjafi, en
aflgjafi samt. Hann knýr t.d. ungt
fólk áfram í því að kynna sér hluti
sem það hefur ekki alltof gaman
af - í bili. Með þeim afleiðingum
vonandi að gamanið kemur
seinna. Snobbið er líka aðferð til
að hafa peninga til menningarlífs
út úr ríku fólki sem annars mundi
eyða þeim í tóma vitleysu.
Góður fengur
Ég segi fyrir mig: Það var mikill
fengur að fá staðfestan af sjón og
heyrn grun um að Isabel Allende
frá Chile mundi koma því til skila
af sönnum þokka, skaphita og
með húmor að enn eru til álfur
þar sem sagan og aðstæðurnar
gera skáldið að merkilegri sam-
einingu skemmtunar, spásagnar
og leiðsagnar. Það var líka góð
uppgötvun að kynnast sérstæðri
stílgáfu og persónutöfrum Rúss-
ans Andreis Bítovs, sem skokkar
með elskulegu andlegu fjöri um
innlendur hugans og goðsagna-
heiminn og slær ókunna furðu
með því að vera sovéthöfundur í
útlöndum sem hefur lagt af alla
siðu sendinefndarfólans.
Margt í senn
Það var umræðufundur um
skáldsöguna í Norræna húsinu.
Sænski rithöfundurinn Jersild
reifaði þar þá hugsun að nú um
stundir væru öngvir megin-
straumar í skáldsagnagerð, engin
ríkjandi stefna, heldur væri allt
mögulegt að gerast í einu. Hann
taldi þetta gott að því leyti að í
þessum plúralisma, í þessu fjöl-
streymi, væri hver og einn frjáls-
ari að syngja með sínu nefi, ekki
þrúgaður af einhverri ríkjandi
kröfu. Á hinn bóginn hefði þetta
ástand það í för með sér að marg-
ir höfundar væru eins og óvissir í
sinni sök. Já og það var á Jersild
að heyra líka að gagnrýnendur og
lesendur væru enn ruglaðri en
nokkru sinni fyrr.
Þetta fjölstreymi er- vissulega
staðreynd - og hún verður meðal
annars til þess, að það er erfitt að
halda saman umræðum um
„skáldsöguna á vorum dögum"
eða þvíumlíkt: Mun hver éta úr
sínum poka og náttúrlega hafa
allir rétt fyrir sér. Ekki þar fyrir:
það getur verið gaman að reyna
slíka umræðu. Hún leiðir það
a.m.k. skýrt fram hve langt er á
milli póla á bók-
menntahnettinum. Þar sitja þau
t.d. hlið við hlið Robbe-Grillet
og Isabel Allende. Og Robbe-
Grillet heldur tölu um það að
bókmenntirnar séu skrifaðar á
annarlegri tungu, og lesandinn
eigi í vandræðum með að skilja
það mál, og höfundurinn er sífellt
í leit að Orðinu sem hann kannski
finnur ekki, enda vafasamt að
hann viti sjálfur hvert hann er að
fara. Svo kemur Isabel Allende
frá landi Pinochets og pyntinga-
klefannaog segir: Þið í Evrópu
getið setið við og skrifað skáld-
sögu um veðrið á fimmtudaginn
var. En við erum að berjast fyrir
lífi okkar, við getum ekki setið í
fílabeinsturni, og það þýðir líka
að við getum ekki og erum ekki
einmana, við höfum þörf hvert
fyrir annað. Og, sagði hún enn-
fremur (í erindi síðar sama dag)
hvað stoðar það mig þótt ég sé
frjáls ef aðrir eru það ekki?
Og sá sem hlustar, hann hefur
væntanlega miklu meiri samúð
með Isabel Allende og hennar
líkum, en hann veit líka að tíminn
og þjóðfélagsástandið ráða miklu
um það hvaða pól rithöfundur
tekur í hæð sinna verka, og að
Grillu-Robbi þarf líka að lifa og
iðka sínar æfingar með fætur sem
skilja eftir spor í sandi á Bretagne
og að allt er það í lagi og meira en
það.
Þörfin fyrir óvin
Þegar Jersild talaði um ringul-
reið í bókmenntalífi í sínu landi,
Svíþjóð, oghnignandi gengi bóka
rneðal almennings, þá gat hann
þess, að sumir hreyfðu þeirri hug-
mynd að gott væri nú ef bók-
menntirnar eignuðust sameigin-
legan óvin eins og ritskoðunin er í
austurevrópskum höfundum.
Þessi hugsun skýtur oft upp kolli
á Vesturlöndum: Menn segja
sem svo: Ritskoðun getur haft
þau jákvæðu áhrif að menn taki
eftir bókmenntunum og taki
mark á stríði rithöfunda fyrir
frelsi og öðru góðu, en hér getum
við skrifað hvað sem er og enginn
tekur eftir neinu, öllum er skít-
sama.
Ég minntist á þetta við Andrei
Bítov. Hann sagði sem svo: Það
má vera að þjáningar miklar hafi
hjálpað skáldi til að yrkja merki-
leg verk og að ritskoðun geti haft
einhver jákvæð áhrif - en aldrei
skyldu menn leggja mál fram
með þessum hætti, og aldrei
reyna að tala fyrir hönd þeirra
sem þjást skrifandi eða glíma við
ritskoðun.
En ekki þar fyrir - það er kann-
ski ómaksins vert að nema ögn
staðar við þessa hugmynd: að það
væri hollt bókmenntum að
eignast sameiginlegan óvin.
Hvar er sá fjandi?
Stundum er reynt að finna slík-
an Satan í gagnrýnendum, en það
mistekst - gagnrýnin er alltof tví-
struð, misgóð og misvísandi til að
standa í svo dramatísku hlut-
verki. Kannski er Útgefandinn
slíkur óvinur - sá sem nú síðast
hefur hagvæðst af miklum móð,
eins og Kurt Vonnegut gat um,
og þolir ekki að bækur liggi á
lager, heldur hakkar þær eða
brennir eftir árið hafi þær ekki
runnið út eins og heitar lummur.
(f þessu mættu menn vel sjá sér-
stæða ritskoðun markaðarins,
sem ekki gefur bókmenntum
þann tíma sem þær einatt þurfa,
heldur lítur á þær eins og hvert
annað Nýtt Kók, sem verður hætt
að framleiða í snatri ef það slær
ekki í gegn eins og skot). Og þó -
útgefendur eru heldur ekki sá
marghöfða þurs sem á einum
skrokk situr, hvað sem líður
duttlungafullri ritlaunapólitík
þeirra og fyrrnefndum ótta við
bókabirgðir.
Sjónvarpið kemst nátttúrulega
næst því að vera sá Fjandi sem
rithöfundar gætu sameinast um
að slást við á okkar dögum. Sjón-
varpið sem gerir allt að
skemmtun þangað til allt verður
hundleiðinlegt, sem kubbar
heiminn í sundur í ótal parta sem
enginn man hvernig hægt er að
setja saman aftur. Rásirnar fjöru-
tíu sem Kurt Vonnegut líkti við
eiturlyf: Við vitum aldrei fyrr en
um seinan hvað slíkar inntökur
eru að gera við okkur.
Ekki svo að skilja: Það er nátt-
úrlega vonlaust að berjast við
fyrirbæri eins og sjónvarpið, sem
er komið út um allt. Það er meira
að segja hæpið að hægt sé að gera
nokkuð sem um munar til að gera
það „betra“ eða „verra“ (til eru
þeir rithöfundar sem segja: Því
verra sjónvarp þeim mun betra).
En hitt getur svo vel verið, að hin
sálræna þörf bókmenntamanna
fyrir sameiginlegan óvin geti
hvergi fundið betri samastað en í
sjónvarpinu - sem m.a. veldur
því nú síðast með sinni eðlislægri
fréttastefnu, að mikill hluti ís-
lenskrar þjóðar mun ekkert ann-
að muna um bókmenntahátíð
1987 en að Guðbergur Bergsson
kallaði hana móðgun við íslensku
þjóðina!
Og enn lifum vér, og enn koma
út bækur, og eru meira að segja
lesnar talsvert. -Til að þetta gerist
þarf reyndar ekki nema tvennt:
Þann nauðsynlega barnaskap rit-
höfunda að það taki því að bæta
við enn einni bók þótt um flest
hafi verið skrifað og það mjög
vel. Og þá forvitni sem sviptir af
bókinni umbúðum og rekur nef
lesandans á kaf í ilm hennar orða.
10 SfÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 27. september 1987