Þjóðviljinn - 27.09.1987, Qupperneq 12

Einar Már Jónsson rœðir við Robbe-Grillet um bananarœkt, bókmenntir og kvikmyndagerð
Inn um stóru gluggana skín
málmkennd birta, sem berst
frá lágskýjuðum himninum,
bregðurgráleitum blæyfir
húsgögnin, sem eru öll eins í
langri röð meðfram gluggun-
um, og endurspeglast á tré-
bríkum þeirra. Hávaxnarjurt-
irnar við vegginn fá einnig
gráleitan blæ. Djúp þögn ríkir í
anddyrinu, og það er eins og
menn læðist um, þannig að
skóhljóðið drukknar í tepþinu.
Við eitt borðið situr miðaldra
maður, dálítið kýttur með grátt
hár og nokkuð úfið alskegg og
flettir blaði, sem hann hefur
annað hvort ekki áhuga á eða
skilurekki. Ungum manni
bregður fyrir við dyrnar, og
hann skimar um með skóla-
tösku í hendi, talsvert hugsi
eins og hann sé að velta því
fyrir sér hver muni verafyrir-
myndin að „Grillu-Robba",
skáldsagnapersónunni dular-
fullu í íslenskum bókmenntum
áttunda áratugarins (eða
kannski hins sjöunda). Maður
á gallabuxum með Ijós-
myndavél í bandi um hálsinn
kemur inn í anddýrið, gengur
að ungri, smávaxinni og dökk-
hærðri konu með sjal hang-
andi á annarri öxlinni, spyr
hvort hún sé Luise Rinser og
hrökklast ruglaður á braut
þegar hann fær neikvætt
svar. Fyrirutangluggana
renna bílar hjá, en í grárri birt-
unni er eins og þeir séu dauf
endurspeglun á sjónvarps-
skermi sem slökkt er á. Mað-
urinn með gráa hárið og úfna
alskeggið er hættur að fletta
blaðinu og horfir út um glugg-
ann.
Það er nákvæmlega á þessu
augnabliki sem blaðamaður
Pjóðviljans sest hjá honum og
segir við hann eftir kveðjur og
kynningu:
Nú sagðir þú frá ífyrirlestri þín-
um um daginn, Robbe-Grillet, að í
hinni„nýju sjálfsœvisögu“ reyndu
höfundarnir að setja fram ævi-
sögu, sem þeir skildu ekki sjálfir af
því að hún hefði kannski enga
merkingu. Þar kœmu fram brot
umkringd þokumóðu sem rynnu
skki saman nema í óstöðuga heild
og þá um stundarsakir. Þú hefur
sjálfur gefið ýmis svör við því hvers
vegna þú sért kominn til Islands.
En liggur það ekki Ijóst fyrir, er
ekki fyrir hendi bein skýring eins
og í raunsœrri sögu eftir Balzac:
þú ert búfrœðingur að mennt og
serhœfður í meðferð banana, - en
íslendingar eru einmitt mesti
bananaframleiðandinn í Evrópu
og veitti þeim sjálfsagt ekki af leið-
sögn?
Maðurinn með úfna hárið, sem
lesendur vita nú að er Robbe-
Grillet, einn af frumkvöðlum
„nýju skáldsögunnar“ frönsku,
tekst allur á loft:
„Pað er ekki svo mikil banana-
framleiðsla hér. Ég er búinn að
leita að íslenskum banönum í
öllum verslunum sem ég hef rek-
ist á, og hvergi fundið neina. En
hér ætti að vera hægt að fá mjög
góða banana. Panniger nefnilega
málum háttað, að mjög erfitt er
að flytja banana langa leið og
þarf til þess að tína þá af trjánum
allt of snemma. Ef banananna er
hins vegar neytt á staðnum er
hægt að láta þá þroskast á trján-
um og þá verða þeir svo miklu
betri.“
Til að útskýra þetta þrífur
Robbe-Grillet blokkina úr hönd-
um blaðamannsins og teiknar af
miklum áhuga þverskurð af ban-
ana, sem hefur verið tíndur of
snemma og látinn þroskast við
flutning eða í geymslu, og þver-
skurð af banana, sem hefur ekki
verið tíndur fyrr en hann var orð-
inn þroskaður á eðlilegan hátt.
„Svona banana fær maður ekki
í Frakklandi," segir henn og
bendir á myndina, „en þá ætti að
verahægt aðfáhérálandi. Þetta
þekkja íslenskir framleiðendur
tvímælalaust.“
Svo heldur hann áfram: „Það
er satt að mín sérgrein áður en ég
fór að skrifa skáldsögur var rækt-
un banana á svæðum sem eru illa
til þess fallin, eru t.d. of þurr.
Bananar þola illa kulda og
skemmast við lægri hita en sjö
stig. Ég starfaði um skeið sem
sérfræðingur í Dieppe og hafði þá
það hlutverk að finna hver væri
ástæðan þegar innfluttir bananar
voru skemmdir"
En rœktar þú sjálfur banana, -
og eru einhvr tengsl milli banana
og bókmennta?
„Ég bý á búgarði í Normandí,
og í garðinum þar eru ræktaðir
tómatar og j afn vel vín viður - þótt
ég sé ekki neinn vínbóndi eins og
kollega minn Claude Simon
nóbelsverðlaunahafi - en ég á
ekki eitt einasta bananatré. Balz-
ac, sem var stanslaust að leita að
einhverri leið til að græða pen-
inga og verða ríkur, lét sér detta í
hug að rækta ananas á Parísar-
svæðinu. En slíkt er hin mesta
firra, því að ananas-tré fara ekki
að bera ávöxt fyrr en eftir þrjátíu
ár. Pá væri nær að rækta banana,
þvf hægt er að fá fyrstu upp-
skeruna eftir sex mánuði. En
Balzac átti til að fá hinar furðul-
egustu hugmyndir. Þessar löngu
lýsingar, sem stundum er hægt að
finna í bókum hans, gátu líka ver-
ið fjáröflunarleið þótt undarlegt
megi virðast: hann fékk borgað á
hverja blaðsíðu fyrir sumar sögur
sínar og þá var um að gera að nota
allar leiðir til að teygja þær sem
mest“.
Það var greinilegt að þótt þessi
bananaræktun kæmi nógu skýrt
fram hjá Robbe-Grillet, var hún
umkringd þokumóðu og vildi
ekki tengjast öðrum brotum eða
hliðum persónunnar. Því þurfti
að finna aðrar leiðir að þeim.
Lýsingarnar í skáldsögum þín-
um eru gerólíkar þeim sem maður
finnur í verkum Balzacs, jafnvel
lýsingarnar á bananaekrunni í
sögunni „Afbrýðisemin“. Þegar
maður les þœr, dettur manni í hug
e.k. „œfing“ sem tíðkaðist einu
sinni í heimspeki sögunnar og var
fólgin í því að lýsa einhverjum
miklum atburði sögunnar, t.d.
morðinu á Júlíusi Caesari, á alger-
lega hlutlœgan hátt: „nokkrir ein-
staklingar af tegundinni homo sap-
iens stökkva fram með oddhvassa
hluti úr málmi í höndunum..."
Þegar skáldsógur þínar komufyrst
út, var frásagnartœkninni þannig
líkt við auga kvikmyndavélarinn-
ar, sem festir á alveg hlutlœgan
hátt allt sem fyrir framan hana er.
„Þetta var sagt í kringum 1960
og lengi síðan, en ég mótmælti
þessu samstundis og sagði meira
að segja: „markmið nýju skáld-
sögunnar er að vera algerlega
huglæg". Þessi kenning var sem
sé misskilningur, sem átti sér
reyndar tvær rætur - og er
auðvelt að rekja þær. Þannig var
að fyrsta mikilvæga greinin sem
skrifuð var um „nýju skáldsög- „
una“, þegar árið 1954, var eftir
Roland Barthes og bar heitið
„Hlutlægar bókmenntir". Bart-
hes gerði sér reyndar það ómak
að útskýra hvað hann ætti við,
með tilvísun í hina miklu orðabók
Littrés. Kom þannig fram, að
hann notaði orðið „hlutlægur"
(objectif) í merkingunni „sem
snýr að hlutnum", og er sú merk-
ing til í málinu, þótt hún sé ekki
algeng, t.d. er á þennan hátt skil-
greind sú linsa í smásjá sem snýr
að þeim hlut sem verið er að
skoða. Nú varð þessi greinartitill
Barthes mjög þekktur og gjarnan
í hann vitnað, en menn gleymdu
alveg skilgreiningu höfundarins
sjálfs og skildu orðið „hlutlægur"
í venjulegri merkingu eins og það
þýddi „hlutlaus“ „án þess að vera
aflagaður af skoðunum eða við-
horfum einhvers manns“. Þannig
kom upp sá misskilningur að
skáldsögur mínar væru tilraunir
til algerlega hlutlausrar lýsingar á
einhverju sem fyrir hlutlaust
auga gæti borið.
Þessi misskilningur varð enn
alvarlegri, þegar farið var að tala
um „fyrirburðafræði“ (fenom-
enologíu) í sambandi við skáld-
sögur mínar. Þá gleymdist það al-
veg, að samkvæmt þeim fræðum
eru „fyrirbærin" alls ekki neinir
hlutir í sjálfu sér heldur hlutir
eins og þeir birtast einhverri
meðvitund. Þessi tvöfaldi mis-
skilningur leiddi til þess að menn
lásu bækur mínar á rangan hátt:
fyrst lásu menn þær eins og þær
væru vel heppnaðar tilraunir til
hlutlausra lýsinga, en þá ekki sér-
lega spennandi, og svo lásu menn
þær eins og þær væru misheppn-
aðar tilraunir til hlutlausra lýs-
inga...
Það rétta orð sem nú er notað
um þessa frásagnartækni er
„hluthyggja" (objectivisme). í
verkum mínum er alltaf einhver
meðvitund sem er „huglæg" en
leitar út á við til hlutlægs veru-
leika, og því er lýst hvernig hún
skynjar hann og upplifir. En ég
hef enga ástæðu til að kvarta
undan þessum misskilningi.
Stóru blöðin geta ekki skapað
annað en misskilning, en þau
vekja athygli á því sem annars
væri óþekkt. Blöðin gáfu alranga
mynd af „Madame Bovary“ eftir
Flaubert, en vegna hennar fóru
menn samt að lesa verkið."
En finnst þér ekki óþœgilegt að
hafa verið e.k. „tískufyrirbœri“ í
Frakklandi, þannig að bœkur þín-
ar hafi verið lesnar á röngum for-
sendum, - fyrir misskilning?
„Tískan er sérstaklega mikil-
vægt fyrirbæri í París, og ég veit
að hún fer mjög í taugarnar á út-
lendingum sem hafa ekki mikið
skopskyn. En tískan hefur sitt
hlutverk. Líttu t.d. á existential-
ismann. Hvað var það? Existent-
ialisminn var fyrst sérstök tegund
af hálsbindi (í annað skiptið
þrífur Robbe-Grillet blokkina úr
höndum blaðamannsins og fer að
teikna þetta sérstaka bindi), svo
var hann viss kaffihús, sem við
hann voru kennd í daglegu tali,
og einnig djass. En þessi tíska var
jákvæð, því vegna hennar varð
Jean-Paul Sartre frægur og menn
fóru að lesa verk hans. Hinn
breiði almenningur getur ekki
kynnst mjög vitsmunalegum
fyrirbærum nema í gegnum ein-
hver smáatriði af þessu tagi, fyrir
einhvern misskilning.
Það er ekki síður mikilvægt, að
þessi tískufyrirbæri í París hafa
vakið athygli á mönnum sem
voru alls ekki Parísarbúar sjálfir.
Það er á þennan hátt sem Miró og
Chagall urðu frægir, og nú síðast
hefur Parísartískan unnið þýskri
nútímakvikmyndagerð brautar-
gengi: myndir Syberbergs voru
t.d. fyrst sýndar í Þýskalandi
sjálfu, þegar þær voru orðnar
þekktar í París. Svipuðu máli
gegnir um kanadískar skáldsögur
skrifaðar á frönsku.
Um þetta gildir það sem einu
sinni var sagt: „ljóðlistin hefur
þörf fyrir snobba“. Vandinn er
bara sá, eins og Cocteau sagði,
„að lifa það af að vera í tísku í
París“. Maður þarf að gæta þess
að taka ekki hlutina allt of hátíð-
lega. Það er betra að búa uppi í
sveit og koma ekki nema stöku
sinnum til Parísar."
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 27. september 1987