Þjóðviljinn - 14.10.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
ÁRNI BERGMANN
Þegar nútímatónlist baröi aö dyrum
Atli Heimir Sveinsson átti
viötal viö Pressuna fyrir síö-
ustu helgi. Hann rifjaði þá upp
m.a. ys og þys sem uppi varð,
þegar hann og hans nótar í
músík ruddust inn í samfé-
lagið með nútímatónlistina
sem var svo undarleg og lét
svo illa í eyrum að sumir urðu
firnareiðir meðan aðra setti
hljóða í ráðleysi. Þetta varfyrir
rúmum aldarfjórðungi.
Og ég fór að hugsa: er
nokkuð rifist út af músík nú um
stundir?
Ekki er það neitt sem heitið
getur. Að minnsta kosti er
miklu síður rifist um músíkina
sjálfa, en þann sem flytur
hana og hvar hún heyrist. Það
er til dæmis ekki rifist um val á
óperum til flutnings, heldur
um Þjóðleikhússviðið eða
Gamla Bíó og stöðugildin
handa söngvurunum og allt
það. Nýtt verk eftir Atla Heimi
eða Leif Þórarinsson vekja
ekki hneykslun ( því miður
liggur mér við að s^gja því
stundum var gaman að
gauraganginum í gamla
daga) heldur það dægurlag
sem sent er á Eurovison.
Þjóðin skipar sér í tvær fylk-
ingar um það hvort það sé Ijúft
eða lummó. Og það er
reyndar ekki mikið rifist um
það hvort tiltekin poppmúsík
sé góð eða léleg, heldur það
hvar hún er látin glymja: góðir
menn stofna félag til að berj-
ast fyrir rétti þegnanna til að
vera án „síbylju" á almanna-
færi.
Af menningar-
mafíum
En það er satt og rétt sem Atli
Heimir segir í viðtalinu: nútíma-
músík var illa tekið. Hann ber
reyndar fram teóríu um það
hverjir hafi helst verið andstæð-
ingar hennar, sem Alþýðublaðið
dregur saman með þessum orð-
um hér:
„Andstæðingar nútímatónlist-
arinnar voru nefnilega tvenns-
konar. Vinstri menningarmafían
í kringum Þjóðviljann og Mál og
menningu og værukærir betri
borgarar".
Ég held þessar alhæfingar séu
mjög misvísandi og sumpart
rangar.
Sjálfur segir Atli Heimir þetta:
„Þessir svokölluðu vinstrihóp-
ar sem kenndu sig við sósíalisma,
þeir voru geysilega mikið á móti
þessari músík, því að þessir
menn, og það voru menn sem
skrifuðu þá í Þjóðviljann og
Tímarit Máls og menningar, þeir
voru geysilega íhaldssamir.
Þeirra menningarlega útsýn var
nokkurn veginn hin sama og
Kommúnistaflokks Sovétríkj-
anna. Þeir sáu í þessu brölti okk-
ar lítið annað en borgaralega úrk-
ynjun, eitthvað sem íslensk al-
þýða mundi aldrei geta tileinkað
sér“. Og heldur síðan áfram með
tilvísun til sósíalista sem vildu
spila Betthoven og Bach fyrir al-
þýðuna í þeirri von að sú há-
menning yrði síðar meir alþýðu-
menning.
Ég man ekki betur en málið
hafi verið tölvert flóknara. Ég
man til dæmis alls ekki eftir
„mönnum" sem skrifuðu í Þjóð-
viljann og TMM gegn nútímatón-
list - nema Birni Franzsyni, sem
skrifaði umsagnir um tónleika í
Þjóðviljann og líklega eina stóra
grein í Tímaritið gegn nútíma-
músík. Þegar þau skrif eru orðin
að „vinstri menningarmafíu" þá
er ein skeifa orðin að fimm hross-
um. Ekki síst vegna þess að fleira
kom á prent. Eg man t.d. ekki
betur en sá sami Þjóðvilji hafi
stundað það tölvert, að eiga við-
töl við Atla Heimi og aðra ný-
smiði þar sem þeir sögðu frá því
hvað þeir voru að fara og voru
hinir kátustu.
Menningarútsýn
vinstrimanna
Það má margt misjafnt segja
Myndir af Ijóðum
Þorsteinn frá Hamri / Tryggvi Ólafsson: Ljóð og myndir. Iðunn 1988
Stríður straumur af bókum
eltir mann hvert sem maður
fer. Sumar eru mjög glæsi-
legar í prentun og mynda-
kosti, eins víst þær séu einum
of flott og gljáandi eins og
tískublöð. Að minnsta kosti
dettur manni ekki í hug að þær
séu augnayndi (séð hefur
maður annað eins) hvað þá
kjörgripir.
Aftur á móti kom út hjá Iðunni
á dögunum bók í tilefni þess að
Þorsteinn skáld frá Hamri varð
fimmtugur fyrr á þessu ári.
Tryggvi Ólafsson hafði notað
tækifærið til að láta gamla ósk um
að „teikna myndir með hliðsjón
afljóðumÞorsteins“ rætast. Bók-
in kemur út í litlu upplagi (120
eintök) og er vandað til hennar
sem best má verða. Og er þar
skemmst frá að segja að til verður
hin besta afmælisgjöf til okkar
allra.
Fjórtán ljóð, fjórtán myndir.
Vitanlega mundi hver aðdáandi
Þorsteins fara sínar götur við að
velja sér fjórtán ljóð úr hans
skrínum: val Tryggva þræðir ekki
þær leiðir sem virðast liggja
beinast við. En ekki er ráðlegt að
andmæla því og segja að önnur
væru betur þarna komin: sjálft
valið, ekki síður en myndirnar,
minnir okkur á þá góðu staðr-
eynd að ljóð lifa í samverkan höf-
undar og þess sem vill við honum
taka. Og meðan ég man: þakkir
kann ég nú Tryggva fyrir að
minna mig vel á ljóð sem ég var
búinn að gleyma og heitir Fyrnd:
Hrundar borgir/ og brotin skip /
kalla menn ýmsar sinna kærustu
stunda.
Það er skemmtilegt að fylgjast
með því samspili sem tekst milli
ljóða og hinna sparsömu litteikn-
inga Tryggva. Myndirnar eru
ekki lýsing í þeim skilningi að við
horfum af ljóðinu yfir á mynd og
finnum þar endilega það sem
okkar innri sjón var byrjuð að
draga upp. Tengslin eru yfirleitt
miklu óvæntari og útsmognari en
svo - það skapast viss spenna á
milli listarinnar tveggja greina,
þó ekki svo að mynd fari að stríða
gegn ljóði. Má ég sem dæmi um
þetta nefna tvennuna Líf II - það
er í textanum sparsemi, fágun og
dul sem endurómar með nýju lífi í
myndinni.Og svipað er að gerast
á fleiri opnum.
Arni Bcrgmann
um íslenska sósíalista fyrr og síð-
ar, en þær meginhugmyndir sem
Atli Heimir kallar „menningar-
lega útsýn sem var nokkurn veg-
inn hin sama og Kommúnista-
flokks Sovétríkjanna" áttu sér
ekki mikið fylgi meðal þeirra.
Þær voru til vissulega - og þó líkt-
ist sú andúð á nýjungum meir
þjóðlegri íháldssemi (t.d. í nafni
kveðskaparhefðarinnar) en
nokkurn tíma kröfunum um sósí-
alrealisma. Að þessu leyti voru
íslenskir sósíalistar mjög ólíkir
flestum öðrum kommum - eins
og fram kom strax í nokkuð
skynsamlegri og hógværri um-
ræðu um nútímamyndlist í Þjóð-
viljanum árið 1942 ( helstu þátt-
takendur Gunnlaugur Scheving
og Kristinn E Andrésson.) Og
síðar í kappræðu um nútímaljóð-
list og fleira.
Að safna liði
Hitt er svo rétt að það voru
ekki margir sem tóku til máls í
þágu nútímatónlistar, þegar hún
barði upp á. Og það er líka rétt,
að margir - reyndar bæði vinstri-
menn og borgarar, voru mjög
uppteknir af almennum uppeldis-
sjónarmiðum. Menn vildu spila
sem víðast Bach og Beethoven í
þeirri von, að nógu margir vendu
sig á tónlist til að sinfóníuhljóm-
sveit, kammersveitir, söngvarar
og einleikarar ættu von í þeim
fjölda liðsmanna sem þyrfti til að
halda uppi músíklífi á íslandi.
Þetta eru þeir sem Atli Heimir
vitnar til á öðrum stað í viðtalinu,
þegar hann talar um að sumir
menn, jafnvel hinir skynsamri,
hafi haft uppi þau andmæli gegn
nýju tónlistinni sem voru á þessa
leið hér. „Já ég veit að tónlistin
þarf að breytast. En þurfið þið að
ganga svona langt?“.
Þessi „viðbára" er fróðleg og
mér sýnist að hún segi feikna
margt um erfiðleika þá sem þeir
Atli Heimir og félagar þurftu við
að glíma hér í gamla daga.
Allt geröist
í einu
Músíksaga okkar mörlanda er
stutt eins og menn vita. Og það
þýðir að allt þurfti að gerast í
einu. Eftir stríð, þegar nýja mús-
íkin er farin að breiða úr sér um
Evrópu, standa íslendingar enn í
hörkuslag um dagskrá ríkisút-
varpsins: meirihlutinn vill ekki
una því skelfilega ofríki að upp á
hann sé troðið „aríum og sin-
fóníugauli“. Það var enn verið að
slást um pláss til handa þeim
ágætu Bach og Beethoven. Ungir
menn sem töldu sig vera að gutla í
bókmenntum og róttækni, töldu
sig nokkuð góða ef þeir höfðu
gaman af Mozart, leiddist ekki
Beethoven, og ef þeir bættu á sig
einhverju smáræði eftir Ravel,
Béla Bartók og Shostakovítsj, þá
fannst þeim þeir stæðu himinhátt
ofar bæði hinum „værukæru
borgurum" og svo alþýðunni,
sem var músik firrt ( vegna rang-
láts þjóðfélags vitanlega). En
hvort sem við horfum á yngri
kynslóð eða eldri, vinstri menn
eða hægri: þeir sem ekki höfðu
sjálfir vígst til músíkur í sínu upp-
eldi og námi voru miklir græn-
ingjar sem hlustendur, og þegar
þeir hugsuðu um músíklíf var
þeim, sem fyrr segir, efst í huga
að safna liði. Láta músíkimenn-
inguna aukast út á við (svo sem
Stephan G. kvað). Og það var
satt að segja engin furða þótt þeir
væru skelfdir eða að minnsta
kosti ráðlausir þegar hin „óm-
stríða lagleysa“ nútímatónlistar
hvolfdist yfir þá. Og eins og fram
kemur í „viðbárunni“ sem Atli
Heimir tilfærði: menn voru
eitthvað uggandi um að „öfgar“
nútímatónlistar mundu fylla þá
sem enn höfðu varla opnað fyrir
Beethoven óvild í garð „helvítis
snobbanna og menningarvit-
anna“ eins og sagt var. Gefa lýð-
skrumurum sem aldrei eru langt
frá fjölmiðlum aukatromp á
hendi í sínu skemmdarstarfi gegn
menningarlífi.
Langt er síðan
Síðan eru mörg ár liðin og á
þeim tíma hefur vitanlega margt
skemmtilegt gerst. Útbreiðslu-
sinnar höfðu erindi sem erfiði
með músíkskólum út um allt og
annarri starfsemi, sem hefur
tryggt klassískri músík mikinn
liðsauka (stækkaði notendahóp-
inn) og bætti um leið móttöku-
skilyrðin fyrir spánnýja músík.
En hitt er svo annað mál, að það
er enn sjaldgæft að menn noti
sína þekkingu eða reynslu til að
fjalla um músíkvanda okkar tíma
- hvers eðlis hann er og í hverju
frábrugðinn ástandi fyrri tíma.
Við vitum heldur ekki neitt að
ráði um það á hvað íslendingar
hlusta eins og er, þaðan af síður
með hvaða hugarfari. Og ætla ég
þó ekki að fara að halda fram
þeim vísindum sem Adorno
skopast að í sinni Músíkfélags-
fræði: vísindum sem kanna það
hvort fertugar húsmæður af milli-
stétt hlusta frekar á Mozart eða
Tsjækovskí og hvernig sú neysla
kemurheim ogsaman iöhlustun
bændakvenna á sama aldri.
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 14. október 1988