Þjóðviljinn - 09.12.1988, Blaðsíða 23

Dagur
vonar
Aö finna til
tevatnsins..
Birgir Sigurðsson, höfundur leik-
ritsins Dagur vonar
Ríkisútvarpið - Sjónvarp
Dagur vonar eftir Birgi Sigurðsson
Leikstjórn, upptökustjórn og klipp-
ing: Lárus Ýmir Óskarsson. Handrit:
Birgir Sigurðsson. Tónlist: Gunnar
Reynir Sveinsson. Myndataka: Einar
Páll Einarsson. Lýsing: Árni Bald-
vinsson. Leikmynd: Gunnar Baldurs-
son. Búningar: Anna Jóna Jónsdóttir.
Leikendur: Guðrún S. Gísladóttir,
Kristbjörg Kjeld, Pétur Einarsson,
Þröstur Leó Gunnarsson, Þórarinn
EyQörð, Sigríður Hagalín, Sigrún
Waage.
íslensk leikrit verða ekki lang-
líf. Markaðurinn er lítill, fá þeirra
komast oftar en einu sinni á svið.
Erlendir markaðir eru okkur lok-
aðir. Upptökur af sviðsverkum
eru fátíðar og þá einungis til
vörslu. Sýningar eru nánast
aldrei endurskipulagðar til hljóð-
upptöku og færi svo yrðu þær
óaðgengilegar sökum kjarasamn-
inga aðstandenda. Stöku sinnum
gerist það að leikverk komast af
leiksviðinu inní sjónvarp og fá
þar festu í menningunni, eru sýnd
einu sinni eða tvisvar eftir því
hvernig liggur á forráðamönnum
innlendrar framleiðslu. Þannig
fór fyrir Degi vonar eftir Birgi
Sigurðsson. Eftir frumsýningu og
fjölda sýninga hlaut það náð fyrir
augum Hrafns Gunnlaugssonar
og var tekið til vinnslu undir
stjórn Lárusar Ýmis Óskars-
sonar.
Leikrit Birgis Sigurðssonar
hlaut einróma lof á sínum tíma og
aðdáun og umtal allra þeirra sem
sáu sýningu Stefáns Baldurs-
sonar. Því hefur verið hampað
sem fullveldisyfirlýsingu íslenskr-
ar leikritagerðar, sisona. Núna
tókst það! Enda er þetta ágætt
mannsheimili í Reykjavík. 17 ára
heldur hann til Noregs í verslun-
arskólanám því hann átti að taka
við verslun föður síns er fram liðu
stundir. Þetta var árið 1938. í
apríl 1940 hernema svo Þjóðverj-
ar Noreg. Leifur var þó áfram í
Noregi en snemma árs 1941 vill
hann komast heim til íslands. Þar
sem Noregur var hernuminn af
Þjóðverjum og ísland af Bretum
var ekki hægt um vik. Hann sækir
um skólavist í Svíþjóð og ætlar að
komast þannig til Islands, en það
er sagt til hans með þeim afleið-
ingum að hann er tekinn fastur.
Fyrst situr Leifur í fangelsinu á
Möllergaten 19 í Osló en þaðan
er hann fluttur til Grini-
fangabúðanna. Lýsingin á að-
búnaði fanganna og framkomu
fangavarðanna við þá á báðum
þessum stöðum setur að lesanda
óhug, þó virðist hún hátíð miðað
við það sem á eftir fylgir, vistina í
Sachsenhausen en þangað er
Leifur fluttur í janúarlok 1943 og
þar dvelst hann í rúm tvö ár, eða
þangað til í mars 1945 að sænski
Rauði krossinn fékk að flytja
Norðurlandabúa frá þýsku út-
rýmingarbúðunum.
Allan tímann á meðan á Iestri
bókarinnar stendur leitar sama
spurningin á lesandann: hvernig
gat þetta gerst? Hvað gerðu ís-
lensk yfirvöld til þess að bjarga
þessum óharðnaða ungling? Af
frásögn Leifs má ráða að það hafi
verið næsta lítið og er það enn
furðulegra skoðað í ljósi þess of-
urkapps sem íslensk yfirvöld
lögðu á að frelsa þann mann, sem
Leifur taldi mestar líkur á að hafi
leikrit, prýðilega skrifað 'og vel
undirbyggt í átökum, ljóðrænt og
háskalegt, þótt megindrættir í at-
burðarásinni séu gamalkunnir og
persónur eigi marga hálfbræður
og systur í bókmenntum okkar.
Leikritun okkar er enda rígbund-
in við fjölskyldu lágstéttanna,
átök bræðra, skáldadrauminn,
einstæða móður og/eða veiklund-
aðan föður. En klisjan á fullan
rétt á sér þegar efnistökin eru
fersk og rammur galdur skáldsins
megnar að gæða manngerðirnar
lífi. Sem Birgi óneitanlega tekst.
Hann er fljúgandi skáld og fanta-
góður leikjahöfundur.
Lárus Ýmir kaus stofudramað
sem ramma um átök fjölskyld-
unnar. Hann valdi líkt og Stefán
Baldursson leiknum hæga stíg-
andi, festi myndskeiðin saman af
rósemi og festu. Sjónarhorn hans
voru að jafnaði þröng, aðeins í
þrígang sáum við alla stofuna þar
sem átök leiksins eiga sér stað,
augað var alltaf sjáandi á at-
burðarásina, en tók aldrei af-
stöðu og leit vettvanginn augum
persónanna. Skeytingar höfðu
því takmarkað dramatískt gildi
og settu á allt verkið svip tilbreyt-
ingarleysis og stöðnunar. Á móti
okkur kom ekki heimur erfiði-
skonu sem hefur stritað allt sitt líf
við að halda heimili þremur börn-
um, heldur velstæð veröld smá-
borgarans: stofuborð og eldhús-
borð, skenkur og bókaskápur
með glerhurðum, tvö sófaborð,
vegglampar samkvæmt nýjustu
tísku, stórt lampatæki, teppi og
útsaumaðir púðar, sófasett, raf-
magnstæki í eldhúsi, útlend mál-
verk á vegg, borðklukka og gler
og leirmunir útum allt. Villtist
leikstjórinn á leikmyndum? Eða
átti Lára viðhald á laun sem mu-
bbleraði upp hjá henni líktog Ár-
svikið sig í hendur Gestapó,
stríðsglæpamanninn Ólaf Péturs-
son, sem tekinn hafði verið fastur
og dæmdur af Norðmönnum í 20
ára fangelsisvist eftir stríð.
Garðar Sverrisson hefur fært
frásögn Leifs í mjög læsilegan
búning og er hans þáttur í því að
hún er jafn áhrifamikil og raun
ber vitni ekki lítill. Auðvelt hefði
óru vinkonu hennar og samtíma-
manni í Hart í bak.
Þessi heimur er fullkomlega
andstæður þeirri veröld sem
Birgir Sigurðsson skóp. Rétt eins
og sá silalegi stílsmáti sem leik-
stjórar verksins hafa valið því til
þessa er því að mörgu leyti and-
stæður; þrír ofsafengnir karl-
menn og ruddamenni, afskipta-
samur verndari af efri hæðinni,
móðir sem er svarkur; þessi
heimur er fullur af öfgum og inni-
bældum ofsa. í eldhúsinu er háð
orrusta uppá hvern einasta dag
með kjafti og klóm þar sem fórn-
arlambið eigrar um skelfingu
lostið í sambandsleysi sínu.
Eigindir leiksins brjótast líka
út úr þessum settlega stofu-
ramma þótt þær fái litla stoð í
myndrænni vinnslu: Þröstur og
Þórarinn á réttu róli, Þröstur hef-
ur meira að segja þróað túlkun
sína og slípað Hörð, Pétur Ein-
arsson vildi líka brjótast út og
Kristbjörg Kjeld gerði það svo
um munaði í lokaþættinum. En
aftur var eins og leikstjórinn vildi
setja lok á eldinn. Hin stillilega
heldri frú lét sér hvergi bregða
við að sjá leigjandann sinn í
taugaáfalli og talaði eins og
þaulvanur félagsráðgjafi. Ekkert
nervösitet, enginn ótti, engin ór-
eiða. Og eitt glæsilegasta lokaatr-
iði leikbókmennta okkar varð
eins og kyrralífsmynd. Átökin,
hraðinn og ógnin slétt út í sól-
skini.
En ekki vantaði að vinnubrögð
væru að öllu leyti fagleg og slétt,
lýsingin glæsileg, leikmunir tíndir
saman af samviskusemi, búning-
ar sannferðugir. Fornbílaklúbb-
urinn á sínum stað. Og innanum
þessar umbúðir leyndist leikrit
Birgis Sigurðssonar. Hold og
blóð.
verið að nota stóru orðin og
magna upp óhugnaðinn, en slíkt
er óþarfi. í stað þess kýs Garðar
að segja söguna á lágu nótunum,
einsog Leifur hefur eflaust sagt
honum sína sögu, og þannig
smýgur saga þessa hógværa
manns inn í merg og bein lesand-
ans og lætur hann ekki í friði.
-Sáf
Jæja, ýmislegt hefur gerst frá
því fyrir viku þegar ég lauk við
aðra grein mína fyrir hið nýja
helgarblað Þjóðviljans, (reyndar
gleymdi ég að geta þess þá að
þessir pistlar mínir eru skrifaðir
að beiðni umsjónarmanns hins
nýja helgarblaðs Þjóðviljans og
munu eingöngu birtast í því enda
kostar hver grein blaðið um-
samda upphæð en í allt munu þá
greinarnar fjórar gefa mér sem
svarar umsamdri heildarupphæð
í aðra hönd en hins ber þó að geta
að ég ber allan kostnað af gesta-
komum sem kunna að eiga sér
stað á meðan ég stunda ritstörfin
og hlýt ég þá að álykta sem svo að
risna vegna embættis míns sem
leigupenni við hið nýja helgar-
blað Þjóðviljans sé innifalin í um-
samdri heildarupphæð og vil ég
endilega gera lesendum þessara
pistla grein fyrir því hvernig fénu
hefur verið varið svo þeir gruni
mig ekki um græsku og til að
koma í veg fyrir að þrálátur orð-
rómur þess efnis að ég hafi gróf-
lega misnotað það mér og mín-
um vinum og jafnvel nánustu ætt-
ingjum til skemmtunar breiðist út
og að keppinautar mínir hér á
Maðinu okkar noti tækifærið og
geri grín að mér á þriðjudaginn til
dæmis með því að draga fram úr
Ijósmyndasafninu mynd af ein-
hverjum sem er alls ekki ég og
endurtaka þann ljóta leik að setja
mitt nafn undir en þess ber þó að
geta að meðal þeirra eru hvorki
gamlir kunningjar lögreglunnar
né utanbæjarmenn eins og mér
skilst að hafi verið algengt með
starfsmenn blaðsins hér einu
sinni en það er ekki umfjöllunar-
atriði þessa pistils og heldur ekki
það hvernig ég eyði þeim hluta
ritlauna minna fyrir þennan pistil
og hina þrjá sem ég hef ákveðið
að falli óumdeilanlega undir
risnu en ég kemst ekki hjá því að
gera hreint fyrir mínum dyrum í
þessu máli áður en það nær há-
mæli og bitnar jafnvel á barna-
börnum mínum einnig tel ég það
sjálfsagða þjónustu við lesendur
hins nýja helgarblaðs Þjóðviljans
(blaðsins okkar) hvort sem þeir
eru áskrifendur eða kaupa blaðið
í lausasölu að fræða þá um í hvað
peningunum þeirra er eytt af
þeim sem hafa með þau mál Þjóð-
viljans og hins nýja helgarblaðs
Þjóðviljans að gera og svo hvern-
ig ég hef eytt mínum skerfi af
þessu öllu saman), til dæmis var
komið heim til mín og tekinn af
mér gamli blýketillinn og allir
gömlu og sprungnu keramikboll-
arnir líka. Það hefur meðal ann-
ars haft þær afleiðingar í för með
sér að ég er steinhættur að fá
sniðugar hugmyndir. Mér hefur
ekki dottið nokkur skapaður
hlutur í hug í tæpa viku. Ég var í
miðju kafi að skrifa leikrit fyrir
„Herranótt" Menntaskólans í
Reykjavík, (þess má geta til gam-
ans fyrir lesendur Þjóðviljans að
margir af fyrrverandi ritstjórum
blaðsins hafa stundað nám við
skólann og að minnsta kosti einn
núverandi; Mörður Arnason sem
lauk þaðan stúdentsprófi á því
herrans ári nítjánhundruðsjötíu-
ogþrjú, eftir því sem mér skilst á
Morgunblaðinu þann fyrsta þessa
mánaðar, en það ár varð ég ellefu
ára), og var vel á veg kominn
bæði með persónusköpun og
framvindu verksins í heild þegar
ég missti ketilinn og bollana. Og
það var eins og við manninn mælt
að allt gufaði upp úr höfðinu á
mér en ritun þessa leikrits hefur
mikið persónulegt gildi fyrir mig
og kemur margt til: í fyrsta lagi
átti ég með þessu möguleika á að
tengjast sögu þessarar merku
menntastofnunar og um leið
landsins. í öðru lagi vil ég halda
þeirri hefð við að einhver úr
minni fjölskyldu skrifi fyrir
„Herranótt" en eins og allir vita
var það Matthías langömmu-
bróðir minn sem reið á vaðið með
„Útilegumönnunum". (Nú gæti
sú kviksaga tekið sig upp einu
sinni enn að Sigurður Pálsson
skáld sé faðir minn og er það
leiðrétt hér með en við erum hins
vegar ágætir vinir og hann skrif-
aði leikrit fyrir „Herranótt“ um
árið en ég lít á það meira svona
sem innanskólamál.) í þriðja lagi
miða ég allt verkið við að það efli
jákvæða lífssýn leikaranna til að
það komi ekki að sök þótt þeir
festist í hlutverkunum en það hef-
ur því miður gerst einsog dæmið
frá ‘68 sannar. Og í fjórða lagi
verð ég að skila fénu sem ég er
búinn að fá fyrir að skrifa leikrit-
ið, en því er ég löngu búinn að
eyða og lesendum Þjóðviljans
kemur ekkert við í hvað ég hef
eytt því, ef handritið er ekki til-
búið á Þorláksmessu. En það eru
ekki eingöngu andlegir og efna-
hagslegir hagsmunir mínir sem
eru í húfi, þegar til blýketilsins og
keramikbollanna er litið, heldur
uppgangur íslenskra nútímabók-
mennta í heild því úr þessum
matarílátum hafa fleiri en ég
drukkið bæði te og kaffi. Ég nefni
engin nöfn í þessu sambandi en
bendi á að hér er aftur komið að
hinum síendurteknu dylgjum um
risnu mína...
Nú er mér lífsins ómögulegt að
hafa þennan þriðja pistil minn
fyrir hið nýja helgarblað Þjóðvilj-
ans mikið lengri og vil ég biðja
umsjónarmann þess og lesendur
mína afsökunar á því en hér ráða
áðurnefnd atriði mestu um. Já,
ég viðurkenni að þessi pistill er
bæði andlausari og ófrumlegri en
hinir fyrri. Ég virðist ekki geta
skrifað um neitt nema peninga og
aftur peninga og vona ég að þessu
verði kippt í liðinn fyrir næstu
viku en þá þarf ég að vera vel
stemmdur því þá ætla ég að Ijúka
leikritinu og fjórða og síðasta
pistli mínum fyrir hið nýja helgar-
blað Þjóðviljans. Hann mun svo
fjalla um Morgunblaðið og þau
hrikalegu mistök sem áttu sér
stað þegar blaðamaður á blaðinu
þeirra fór vitlaust með staðreynd-
ir í tundurduflamálinu sem var
mál málanna í síðustu viku og sá
Morgunblaðið sig neytt til að
biðj ast velvirðingar á öllu saman í
blaðinu þann fyrsta desember á
sjálfan fullveldisdaginn í sama
blaði má finna upplýsingar um
Mörð Arnason en það er annað
ntál og alls ekki í samhengi við
þetta leiðindamál þegar í ljós
kom að sagt hafði verið frá tund-
urduflum sem fundust á floti stór-
hættuleg öllu öðru á floti að sjálf-
sögðu og áttu ellefu þeirra að
hafa verið frá hinum ýmsu þjóð-
um en það var alls ekki rétt ég sá
það strax og hafði samband við
blaðið sem svo baðst afsökunar
því auðvitað voru öll duflin
rússnesk. En meira um það í
næstu viku ef mér dettur eitthvað
nýtt í hug annars birta þeir á hinu
nýja helgarblaði Þjóðviljans
þennan pistil bara aftur og ég fæ
umsamda upphæð og
við ekki til frásagnar
Leifur Muller með Garðari Sverrissyni sem skráði bókina Býr íslend-
ingur hér?
Föstudagur 9. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 23