Þjóðviljinn - 25.08.1989, Blaðsíða 21

Einu sinni fyrir allmörgum
árum rak áfjörur mínar hand-
rit aö skáldsögu, sem átti að
gerast á íslandi, og þótt höf-
undurinn hefði komiðtil lands-
ins áður en hann hóf bók-
menntasköpun sína til að hafa
alla staðhætti og annað á
hreinu, var ég beðinn um að
lesa textann vandlega yfirtil
að benda á, ef einhverjar villur
kynnu að hafa slæðst inn í
verkið, þráttfyrirvettvangs-
könnunina. Má nærri geta, að
ég las skáldsöguna af lifandi
áhuga og gaumgæfni.
Sagan sagði frá Stratis Mavro-
matis nokkrum, sem var herflug-
maður í Keflavík og af grískum
uppruna, eins og nafnið gefur til
kynna. Hann er í tygjum við hina
ljóshærðu Ingrid, sem er lyfja-
fræðingur í Reykjavík og rekur
apótek við Tjörnina sem hefur
verið í eigu fjölskyldu manns
hennar í marga ættliði. Sjálfur er
eiginmaðurinn, Steinar Streslu-
son að nafni, þingmaður Alþýðu-
bandalagsins fyrir Seyðisfjörð og
skiptir sér ekki af daglegum
rekstri apóteksins, enda er hann
á tíðum ferðalögum og ekki við
eina fjölina felldur. Þau Stratis og
Ingrid eiga ástafundi í helli við
sjóinn rétt hjá Grindavík og hafa
þar öruggt næði, því til að komast
að hellinum þarf að fara yfir lífs-
hættulegar mýrar fullar af frosk-
um eftir leynistíg sem þau ein
þekkja: ef einhver ókunnugur
reynir að þræða þessa leið sekkur
hann í bólakaf og kemur ekki upp
eftir það.
Einu sinni sem oftar Iætur Ing-
rid ekki sjá sig á stefnumótinu og
kemst Stratis þá í svo mikinn hug-
aræsing, að hann dembir sér í sjó-
inn og syndir góðan spöl. Allt í
einu sér hann eitthvert flykki
framundan og verður stjarfur af
skelfingu: þetta er nefnilega há-
hyrningur og hann veit að há-
hyrningar eru hin ægilegustu og
mannskæðustu dýr, margfalt
verri en verstu hákarlar. Tennur
dýrsins gína yfir honum og hann
heldur að sín hinsta stund sé
runnin upp. En svo undarlega ber
við, að háhyrningurinn leggur
ekki til atlögu, heldur hindrar
herflugmanninn aðeins í að synda
áfram. Þá finnur Stratis að sjór-
inn fer að hitna og hann skilur
strax hvað er að gerast: neðan-
sjávarhver er sem sé farinn að
gjósa þarna í grenndinni. Þaö
rennur einnig upp fyrir honum,
að hefði háhyrningurinn ekki
stöðvað hann, hefði hann verið
kominn beint út í hverinn þegar
gosið hófst og brunnið til bana í
sjóðandi sjónum. Þannig hafði
illhvelið bjargað lífi hans. Stratis
syndir til lands og klæðir sig, en
kemst svo að því að skemmdar-
verk hafði verið unnið á bifreið
hans. Farið er að rannsaka málið.
Stratis verður mikið um þessa
atburði, og hann veltir því fyrir
sér hvort þetta geti verið satt eða
hvort þetta séu ekki ofskynjanir
og ímyndanir. Hegðun hans fer
að verða undarleg. Til að bæta
fyrir það hvað hún hafði oft látið
Stratis grípa í tómt í hellinum
býður Ingrid honum heim í íbúð
sína, sem er fyrir ofan apótekið,
meðan maður hennar, Steinar
Stresluson, er á kjördæmisfundi á
Seyðisfirði. Hún klæðir hann úr
öllu saman og leggur hann upp í
bólið, og fer síðan að örva hann
til dáða með hinni stökustu ásta-
tækni. En skyndilega verður
Stratis litið framan í konuna og
sér þá að hún er með opinn
munninn: hvítar tennurnar
minna hann á háhymingsginið.
Þá nótt reis Stratis Mavromatis
ekki hold.
HUGVEKJA
E.M.J.
HUGVEKJA
um verand
Hér verður söguþráður þessa
einstaka bókmenntaverks ekki
rakinn lengra, enda lítill greiði
við þá sem kynnu að vilja þýða
það á tungu Egils og Snorra. En
af tillitssemi við lesendur, sem
eru kannske að springa af forvitni
þegar hér er komið sögu er samt
rétt að geta þess, að til æsilegra
atburða dregur á þessari eldfjall-
aeyju í Norðurhöfum, þar sem
íbúar Reykjavíkur horfa á Heklu
úr miðbænum í miðnætursólinni í
ágúst til að létta sér upp eftir sex
mánaða svartnættið yfir veturinn
meðan froskarnir kvaka hástöf-
um af kæti: minnir mig að ekki
hafi verið laust við að yfirmenn
Bandaríkjahers færu að gmna
Stratis um njósnir í þágu Sovét-
ríkjanna að undirlagi Alþýðu-
bandalagsins á Seyðisfirði og létu
sér detta í hug að háhymingurinn
hjálpfúsi væri í rauninni enginn
háhyrningur heldur stálvæddur
kafbátur frá Kóla-skaga kominn
til að sækja hernaðarleyndarmál-
in.
Hvers konar athugasemdir
ætti nú vandvirkur yfirlesari með
góðan vilja að gera við þá mynd
sem hér er dregin upp af staðhátt-
um og atburðum á skerinu? Ég
man, að ég var nokkuð áhyggju-
fullur og hugleiddi gaumgæfilega
hvaða ónákvæmni kynni að hafa
slæðst þarna inn í lýsingarnar, og
minnir mig að ég hafi að lokum
veitt rithöfundinum nokkrar
ábendingar um íslensk manna-
nöfn og sitthvað af því tagi og sagt
honum að froskar héldu sig ekki í
miklum mæli í nágrenni Grinda-
víkur. Með þessum leiðréttingum
mun skáldsagan svo hafa komið
út á sínum tíma, en af við-
brögðum lesenda og gagnrýn-
enda hafði ég engar spurnir.
En því er ekki að leyna, að síð-
an þetta gerðist hef ég stundum
efast um að það hafi yfirleitt verið
réttmætt af mér að bera fram ein-
hverjar athugasemdir við einstök
atriði í verkinu, þrátt fyrir
beiðnina: var skáldsagan í raun-
inni ekki betri eins og hún kom
fyrir af skepnunni með Steinari
Streslusyni og öllum froskunum
fremst á sögusviðinu, var hún
ekki miklu ljóðrænni og jafn-
framt svipmeiri, - og sannari líka,
þegar öllu er á botninn hvolft?
Nú getur verið að ýmsir ná-
kvæmir og þjóðlega sinnaðir les-
endur fari að hnykla brýnnar:
kannist þeir ekki fyllilega við
heimaslóðir sínar í þessari lýsingu
og telji því réttmætt að hnika til
einu og öðru svo myndin af þeim
verði í betra samræmi við þeirra
eigin reynslu. En raunsæi í stað-
háttalýsingum er næsta flókið
mál og margþætt, og er ein merk-
asta reynslan af því að fara um
landið þvert og endilangt með er-
lenda túrhesta einmitt sú að
kynnast því hvað hægt er að sjá
sömu hlutina frá mörgum ólíkum
sjónarhornum, þannig að erfitt
getur verið að átta sig á því að um
sömu fyrirbærin sé að ræða, - svo
framandleg geta þau orðið. Það
þykir t.d. ýmsum kynlegt að sjá
hvað franskar konur geta komist í
mikinn og bráðan hugaræsing við
það eitt að berja augum hvíta
rollu með svart lamb í eftirdragi.
Nú hafa íslenskar bóndadætur
haft þessa sömu sýn fyrir augum í
ellefu hundruð ár án þess að hún
hafi komið þeim í nokkurt sér-
stakt uppnám svo vitað sé, og má
af þessu draga þá ályktun að
þarna hafi frönsku konurnar
komið auga á alveg nýja hlið eða
jafnvel nýja vídd á íslenskum
landbúnaði sem öðrum hafði ver-
ið gersamlega hulin.
f sjálfu sér er hlutrænn veru-
leiki eins konar síbreytileg og ið-
andi samfella, sem menn reyna
að koma einhverju skipulagi á og
gæða merkingu með því að draga
ýmislegar markalínur og setja
orð yfir þær deildir sem þannig
eru myndaðar, flokka þeirra og
afstöðu innbyrðis. Þannig er t.d.
litrófið ein samfella, sem skipt er
niður í einstaka liti með því að
setja línur á vissum stöðum. Nú
geta menn ekki skynjað veru-
leikann nema í gegnum þessa
„grind“ orðanna og hún er mis-
munandi eftir tungumálum: lit-
rófinu getur t.d. verið skipt á
mjög mismunandi hátt eftir mál-
um og benda tilraunir til þess að
hæfileiki manna til að greina á
milli lita og muna þá fari eftir því
hvemig litrófinu er skipt í tungu-
máli þeirra, hvort til em aðgreind
nöfn yfir þá liti eða ekki. „Orða-
grindin“ fylgir sínum eigin lög-
málum, sem em breytileg, en þar
sem hún er mannlegt fyrirbæri
tengist hún svo líka tilfinningum
manna og tilfinningalegri af-
stöðu. Til slíkra fyrirbæra heyra
einnig væntingar um það sem
kann að gerast í hinni síbreytilegu
hlutrænu verand, þ.e.a.s. túlkun
manna á verðandi hlutanna og
þeim möguleikum sem í henni
felast og kunna að verða að vem-
leika.
Lítill vafi leikur á því að hægt
væri að skýra þau sérlega kitlandi
áhrif sem svartlembdar ær hafa á
franskar dömur með því að
gaumgæfa hvaða hlutverk víxl-
verkun og samfarir litanna hafa í
túlkun Frakka á vemndinni, -
eða er þetta allt saman ekki luce
clarius, deginum ljósara? En það
sem skiptir kannske mestu máli
er þó ekki skýring einstakra at-
riða, heldur sá sérstaki heimur
sem birtist í hverri túlkun manna
á hinni hlutrænu verund. Þannig
er óneitanlega athyglisvert fyrir
íslendinga að hugleiða þá mynd,
sem höfundur ofangreindrar
skáldsögu gaf af landi þeirra eftir
rækilega vettvangskönnun. Öll
atriðin eru þmngin merkingu, og
nægir að nefna tvö dæmi. Vera
má að ýmsum komi Steinar
Stresluson alþingismaður frá
Seyðisfirði undarlega fyrir sjónir
með sitt sérkennilega móður-
nafn, en í raun og veru er „Stress-
Ia“ (svo eitt stafsetningaratriði
sé leiðrétt) fallegt og rammís-
lenskt nafn og vel viðeigandi fyrir
þingmannsmóður, og þekki ég
reyndar margar íslenskar konur
sem gætu borið þetta nafn með
sóma, þótt ég flíki þeirri skoðun
ekki mikið á þeim vinnustöðum
þar sem ég ven komur mínar.
Sýnir þetta nafn að höfundurinn
(sem var reyndar af grískum upp-
mna) hafði næma tilfinningu fyrir
möguleikum tungunnar til að
túlka veruleikann.
Ef vel er að gáð er froska-
gengið við Grindavík mjög rök-
rétt í víðara samhengi. Hver
hefði t.d. trúað því fyrir áttatíu
ámm að landið ætti eftir að fyllast
af minki? Þegar loðdýraræktin er
komin í strand, er ekki nema eðli-
legt að reynt verði að finna nýjar
aukabúgreinar til að efla land-
búnaðinn, og er sérfræðingunum
með sitt frjóa hugarflug meir en
trúandi til þess að láta bændur
hefja framleiðslu á froskalæmm,
sem em ljúffengur réttur og rán-
dýr. Það er öllu ólíklegra að mör-
löndum takist að hanna frosk-
heldar girðingar.
Þannig er heildarmyndin í
skáldsögunni nýstárleg en þó
raunsönn lýsing á íslenskum
vemleika og þeim margvíslegu
víddum sem í honum felast og Is-
lendingar hafa ekki komið auga á
sjálfir. Mætti kenna þessa túlkun
við það sem nefnt hefur verið
„kjarnsæi". Þar sem túlkun ís-
lenskra rithöfunda á veraleikan-
um sem þeir sitja blýfastir í hefur
gjaman verið þunglamaleg og
einhæf og þrætt einhverjar
þröngar raunsæisbrautir gætu
þeir margt af slíkum efnistökum
lært.
e.m.j.
Föstudagur 25. ágúst 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21