Þjóðviljinn - 30.12.1989, Blaðsíða 16

Alois Mock (t.v.) og Gyula Hom, utanríkisráöherrar Austurríkis og
Ungverjalands, klippa niðurjárntjaldið sín ámilli -nú hefurþaðeinkum
þýðingu á minjagripamarkaðnum.
Nicolae og Elena Ceausescu liðin lík - þau stóðu fyrir fastast og fall
þeirra varð mest.
Bandaríska vikuritið Time hefur
útnefnt Gorbatsjov mann áratug-
arins. Enda var jjað hann, öllum
öðrum einstaklingum fremur,
sem kom öllu saman af stað.
Byltingarár sem
breytti heimi
Nýskipan Gorbatsjovstjórnar og lýðræðisbylting Austur-Evrópu kipptu burt undirstöðum
rúmlegafjögurra áratugafjandskapar. Nýr „Evrópukonsertu virðist genginn í garð
Isögu ársins 1989 ber hæst að
flestra mati hrun alræðis kom-
múnistaflokka Austur-Evrópu og
gagngerar breytingar í frjáls-
ræðisátt í Sovétríkjunum. Hið
síðarnefnda er mikilvæg forsenda
hins fyrrnefnda.
í Sovétríkjunum fóru fram á
árinu til þess að gera frjálsar
kosningar og drjúgur hluti valds-
ins var færður frá ríkisflokki til
forseta, ríkisstjórnar og þings.
Þetta ásamt með tilkomu tjáning-
arfrelsis síðustu ár hefur gert að
verkum að vald kommúnista-
flokksins er ekki viðlíka eins
mikið og áður var, enda þótt enn
sé forustuhlutverk hans stjórnar-
skrárbundið.
Straumhvarfa*
fundur Varsjár-
bandalags
Atburðir í Austur-Evrópu,
einkum síðustu mánuði ársins,
vöktu skiljanlega enn meiri at-
hygli en það, sem í Sovétríkjun-
um gerðist. En ljóst má vera að
lýðræðisbyltingin í Austur-
Evrópu er að drjúgum hluta til
bein afleiðing glasnosts og per-
estrojku Sovétmanna. Eitt ný-
mælanna þar eystra var að soV-
éskir valdhafar ákváðu að hætta
að ráðskast með þessi grannríki
sín, þeir afneituðu Brezhnevs-
kenningunni og létu ráðamenn
annarra Varsjárbandalagsríkja
þar að auki vita, að hér eftir gætu
þeir ekki reitt sig á Sovétríkin,
völdum sínum til tryggingar.
Gorbatsjov Sovétríkjaforseti
tók það síðarnefnda einkar skýrt
fram á leiðtogafundi Varsjár-
bandalagsins í júlí. Sumir frétta-
skýrendur hafa fyrir satt að sá
fundur, sem enga stórathygli
vakti er hann var haidinn, hafi
valdið straumhvörfum í málum
austurblakkarríkja og í raun
hrundið af stað atburðakeðju er
sem óðast er að leysa þá blökk
upp. Þá hafi valdhöfum Austur-
Evrópu fyrst orðið ljóst, að so-
véskir félagar þeirra höfðu
ákveðið að héðan af yrðu þeir að
sjá ráð fyrir sér einir og sjálfir.
Horfin grunn-
trygging valda
Þetta er að sumra áliti það, sem
kom austurevrópsku skriðunni af
stað fyrir alvöru. Hún var að vísu
þá þegar komin í nokkurn gang
með kosningasigri pólsku Sam-
stöðu í júní. En aðrir Austur-
AÐ UTAN
Evrópumenn, líka áköfustu um-
bótasinnar, guldu varhug nokkurn
við pólsku fyrirmyndinni. Hörmu-
legt ásigkomulag Póllands í efna-
hagsmálum átti sinn þátt í því, sem
og sú almenna skoðun að Pólverj-
um sé ýmislegt betur gefið en fyrir-
hyggja. Þar að auki kom kosninga-
ósigur pólska kommúnistaflokks-
ins fæstum mjög á óvart. Vitað var
að staða hans hafði alltaf verið sér-
áparti veik vegna sterkrar stöðu
kaþólsku kirkjunnar þarlendis og
gamalgróinnar andrússneskrar
þjóðernishyggju.
Líkur eru á að valdhafar
Austur-Evrópuríkja, sem í yfir
fjóra áratugi höfðu litið á það sem
óhjákvæmilegan og sjálfsagðan
hlut að fylgja línunni frá Moskvu
og jafnframt gengið út frá sovésku
drottnuninni sem grunntryggingu
valda sinna, hafi misst kjarkinn að
verulegu leyti við þessi umskipti.
Með hliðsjón af þessu er skiljan-
legt að þá skyldi fljótt bresta þor til
að standa gegn lýðræðishreyfing-
unni, sérstaklega þar sem ljóst var
að óánægjan með óbreytt ástand
var ekki einungis mjög útbreidd
meðal óflokksbundins almenn-
ings, heldur og í kommúnista-
flokkunum sjálfum, jafnvel meðal
ráðamanna í þeim.
Allt með ráðum
gert hjá Gorbat-
sjov?
Ein líklegasta skýringin á þess-
ari nýju afstöðu sovéskra ráða-
manna er að þeir Iíti svo á, að innri
vandamál Sovétríkjanna séu svo
gífurleg orðin að skynsamlegast sé
fyrir þau að láta sem mest af hefð-
bundnum stórveldisumsvifum er-
lendis. En þeir eru líka til, sem
þykjast sjá meðvitaða áætlun Gor-
batsjovs á bakvið allt þetta. Víst er
um að hann hefur verið þess hvetj-
andi að bandamenn hans í Austur-
Evrópu tækju til við umbætur.
Horst Sindermann, einn gömlu
mannanna sem til skamms tíma
stjórnuðu Austur-Þýskalandi, héit
því nýlega fram að fortölur Gor-
batsjovs við þarlenda ráðamenn
hefðu ráðið úrslitum um það, að
þeir ákváðu að víkja Honecker
frá. Og þegar Gorbatsjov kom við
í Prag á leiðinni á Möltufund, kvað
hann hafa talað eitthvað svipað
yfir hausamótunum á Milosi Jak-
es. Þar með sýndi sig að hamingja
ráðamanna þeirra þarlendra, sem
í rúma tvo áratugi höfðu ríkt af
náð sovésks hervalds, var öll.
Þeir sem ætla Gorbatsjov
stjórnvitringsskap þann er hér um
ræðir telja að með því að kollvarpa
flokksræðinu í Austur-Evrópu
vaki fyrir honum að að ryðja járn-
tjaldinu á brott að fullu og öllu (í
samræmi við kenningu sína um
„sameiginlegt Evrópuheimili okk-
ar allra“) í von um að þá streymi til
Austur-Evrópu vestrænar og jap-
anskar fjárfestingar, lán, tækni og
viðskipti. Af þessu muni hljótast
efnahagslegur bati fyrir Austur-
Evrópuríkin og í framhaldi af því
fyrir Sovétríkin einnig. Ljóst er að
þetta er þegar tekið að ganga eftir.
Pólland og Ungverjaland hafa
þegar fengið verulega hjálp að
vestan og frá Japan, nánara sam-
starf þýsku ríkjanna um efna-
hagsmál o.fl. er á döfinni og Vest-
urlönd og Japan horfa full áhuga á
austurevrópska og sovéska mark-
aðinn, þó ekki án verulegs hiks,
sem einkum kemur til af ótta við
óstöðugleika í stjórn- og efna-
hagsmálum í framhaldi af þeim
gagngeru breytingum, sem orðið
hafa á undraskömmum tíma.
Undantekningin
Rúmenía
Að Rúmeníu undanskilinni hef-
ur austurevrópska lýðræðisbylt-
ingin í stórum dráttum farið
friðsamlega fram. Þótt ýmsar blik-
ur séu á lofti í löndum þessum eru
um þessar mundir mestar líkur á
því að framhald breytinganna þar
muni ganga friðsamlega og tiltölu-
lega skipulega fyrir sig. Valda-
einokun kommúnistaflokkanna
hefur verið afnumin og í hönd fara
frjálsar kosningar. Þar er nú horft
til ýmissa fyrirmynda að vestan, en
eins og sakir standa virðist áhug-
inn einna mestur fyrir blönduðu
hagkerfi með haldgóðu trygginga-
kerfi í anda jafnaðarmannaflokka.
ískyggilegast horfir fyrir Rúmen-
um. Byltingunni þar urðu samfara
stórfelld manndráp, ofstækisfullir
stuðningsmenn Ceausescus eru
sagðir búast til skæruhernaðar í
Karpatafjöllum og
Transsylvaníuölpum og lýðræðis-
hefð er þar veikari en í nokkru
öðru Austur-Evrópulandi (að Al-
baníu frátalinni). Þar heppnaðist
uppreisnin svo skjótt sem raun
varð á sökum þess að herinn sner-
ist gegn einræðisherran'um, en
DAGUR
ÞORLEIFSSON
sennilegt er að herforingjarnir ætl-
ist til einhvers fyrir snúð sinn,
hversu mikils er enn óséð.
En atburðir ársins f (fyrrver-
andi) austantjaldslöndum hafa
ekki einungis kollvarpað alræð-
isstjórnarfari þar, heldur og
heimsskipan síðustu rúmra fjög-
urra áratuga. Berlínarmúrinn og
gaddavírsgirðingar j árntj aldsins
hafa nú hvergi þýðingu nema á
minjagripamarkaðnum og yfirleitt
er út frá því gengið að með Möltu-
fundi og heimsókn Shevardnadzes
í aðalstöðvar Nató skömmu síðar
hafi formlegur endir verið bund-
inn á kalda stríðið. Sovéska stjórn-
in, ekki kvíðalaus um að hraði at-
burðanna „hennar" megin leiði til
þess að „allt fari úr böndunum“ og
bindur framtíðarvonir sínar við
hagsælt samstarf við Vestrið, vill
að Nató standi áfram traust „til
tryggingar stöðugleika í Evrópu,“
eins og Shevardnadze orðaði það.
Og hafi Nató einhverjar áhyggjur
lenguraf Varsjárbandalaginu, eru
þær helst af því að síðarnefnda
bandalagið sé þegar í raun lítið
annað en nafnið tómt.
„Unglingagengi“
í Washington
Bush þótti nokkuð seinn í
ganginn við að ákveða sig
gagnvart Gorbatsjov, en á því er
nú orðin breyting. í Hvíta húsinu
og bandaríska utanríkisráðuneyt-
inu kvað nú á uppleið vera hópur
ungra embættismanna (í Washing-
ton kallaður „brat pack,“ ung-
lingagengi) sem vill gagngera
endurskipulagninu utanríkismála-
stefnu Bandaríkjanna. Þeir líta
svo á að Nató hafi þegar glatað
þýðingu sinni að verulegu leyti og
að þýðing þess muni enn minnka
með samningum þeim um niður-
skurð vígbúnaðar er á döfinni eru.
Bandaríkjamenn hafa engan
áhuga á að glata ítökum í Evrópu
og hingað til hefur Nató verið
helsta trygging ítaka þeirra þar.
Ungu mennirnir hans Bush telja
Bandaríkjunum ráðlegast að tryg-
gja ítök sín þar framvegis gegnum
ráðstefnur þær um öryggi og sam-
vinnu í Evrópu, sem undanfarin ár
hafa staðið yfir í ýmsum höfuð-
borgum. Þar eru öll Evrópuríki
með, auk Bandaríkjanna og Kan-
ada. Umræddir ungir menn vilja
víkka verksvið ráðstefna þessara
og grundvalla á þeim stofnun með
umtalsverðu umboði, er yrði sam-
starfsvettvangur fyrrverandi
vestur- og austurblakka.
Þar með væri „Evrópukonsert-
inn“ endurfæddur, samráðsform
það sem hélt Evrópu tiltölulega
friðsamlegri frá Waterloo til Sara-
jevo.
Bandaríkjastjórn deilir með
þeirri sovésku áhyggjum út af
hugsanlegum óstöðugleika í
Austur-Evrópu og vill til mótvægis
við það öfluga, stöðuga og sam-
stæða Vestur-Evrópu. í því sam-
bandi skiptir Vestur-Þýskaland
mestu máli, vegna efnahagslegs
máttar og af horfum á samruna
þýsku ríkjanna tveggja, sem vita-
sículd komst á dagskrá með hruni
kaldastríðskerfisins, er var for-
senda skiptingar Þýskalands. Þess
gætir stöðugt meir að Bushstjórn-
in umgangist Vestur-Þýskaland
sem helsta bandamann sinn í Evr-
ópu og sniðgangi Bretland að því
skapi. Sérsamband það milli eng-
ilsaxnesku stórveldanna sem fyrir
hendi var á ríkisárum Reagans og
byggðist ekki síst á kærleikum
þeirra Margaretar Thatcher, er
vart lengur fyrir hendi, enda Bush
tilfinningamaður minni en fyrir-
rennarinn. Þegar Bush að aflokn-
um Möltufundi upplýsti leiðtoga
bandamanna sinna um gang mála
á fundinum, ræddi hann við Hel-
mut Kohl, sambandskanslara
Vestur-Þýskalands, fyrstan. Og
þegar Baker utanríkisráðherra
Bandaríkjanna brá sér til Berlínar
á dögunum þurftu Bretar að
dekstra hann til að koma við í
Lundúnum. Andstaða Margrétar
við nánari samruna Evrópubanda-
lagsríkja bætir ekki úr skák fyrir
henni í augum Bandaríkjastjórnar
og hefur aukheldur komið Bret-
landi upp á kant við önnur ríki
bandalagsins.
Þriðji heimur
miðlungi hrifinn
En blikur eru á lofti sem ógna
hinni nýju heimsktpan, ekki sís*
eldfim þjóðernismál Sovétríkj-
anna. Gorbatsjov væri trúlega til í
að láta Litháa fara sína leið, ef
hann ekki óttaðist að það hleypti
af stað skriðu er ekki stöðvaðist
fyrr en með upplausn Sovétríkj-
anna sem ríkis. Það sem haldið
hefur saman því geysivíðlenda og
sundurleita ríki, sem Rússland/
Sovétríkin eru, var alræðisvald
keisaranna og síðan forustu kom-
múnistaflokksins, hvorttveggja
stutt af her- og lögregluvaldi. Vart
er við öðru að búast en að hætta
steðji að einingu slíks ríkis þegar
lýðræði og sjálfsákvörðunarréttur
eru upp tekin í fyrsta sinn í sögu
þess.
í norðurheimi fagna menn yfir-
leitt endalokum kaldastríðs og
vænta sér góðs af nýrri tíð sam-
vinnu og vináttu fyrrverandi
fénda. Öðruvísi bregður mörgum
við í þriðja heiminum. Þar urðu
margir sér úti um pólitískan, efna-
hagslegan og hemaðarlegan
stuðning með því að hagnýta sér
deilur austurs og vesturs, vera
öðrum deiluaðila, eða báðum til
skiptis, innanhandar í alþjóðamál-
um gegn margskonar aðstoð. En
nú er viðbúið að úti sé um þau
hlunnindi að mestu. Og líkur eru á
að eitthvað af fjárfestingum þeim
og lánum frá Vesturlöndum og
Japan, sem að óbreyttu ástandi
hefðu verið látin ganga til Róm-
önsku Ameríku eða Afríku, fari
nú til Austur-Evrópu í staðinn.
16 SÍÐA-NÝTT HELGARBLAÐ
Laugardagur 30. desember 1989