Þjóðviljinn - 19.01.1990, Blaðsíða 7

Gorbatsjov reynir að tala um fyrir Litháum og fá þá til að segja skilið við sjálfstæðisdrauminn.
Strið Azera og Armena
Sovésk
sundrung
Þjóðernisvakning og blóðug þjóðernis-
átök ógna einingu sovéska ríkisins
Hörð viðbrögð Sovétstjórnar
við þjóðernisátökum Azera
og Armena sýna að þrátt fyrir
slökun á miðstýringu eru leið-
togar sovéskra kommúnista ekki
tilbúnir til að leyfa Sovétríkjun-
um að liðast í sundur í innbyrðis
átökum þjóðernisbrota.
Pótt sovéska stjórnin sé reiðu-
búin til að leyfa þjóðum Austur-
Evrópu að losna undan klafa
sovéskra yfirráða er ekki þar með
sagt að hún geti fallist á sundurl-
iðun Sovétríkjanna sjálfra í mörg
þjóðríki. Þegar Gorbatsjov
heimsótti Litháen í síðustu viku
og hvatti til stillingar var orðum
hans ekki síður beint til annarra
þjóðarbrota í Sovétríkjunum en
Eystrasaltsþjóðanna. Þá reifaði
hann hugmyndir um breytingar á
stómskipan Sovétríkjanna þann-
ig að einstök ríki fengju mun
meira sjálfstæði og gæti ráðið sín-
um málum að mestu leyti sjálf án
afskipta stjórnarinnar í Kreml.
Þessar hugmyndir Gorbatsjovs
gætu leitt til þess að Sovétríkjun-
um yrði breytt í laustengt ríkja-
bandalag þar sem sum ríkin
hefðu því sem næst algjört sjálf-
stæði í innanríkismálum sínum.
Jafnvel þótt þjóðernissinnaðir
Litháar hafi tekið málaleitan
Gorbatsjovs illa kann afstaða
þeirra að breytast þegar þeir
íhuga nánar þá erfiðleika sem
einhliða sjálfstæðisyfírlýsing
hefði í för með sér. Blóðug átök
Azera og Armena sýna vel hætt-
urnar af aðgerðum ofstækissinn-
aðra þjóðernissinna sem hunsa
áskoranir um friðsamlegar samn-
ingaviðræður.
I Sovétríkjunum eru yfir
hundrað og fimmtíu þjóðir og
þjóðernisbrot. Mörg þeirra eiga
um sárt að binda vegna gerræðis
Sovétstjórnarinnar að liðnum
áratugum. Margir voru hraktir
frá upphaflegum heimkynnum og
fluttir nauðungarflutningi til ann-
arra staða. Ef allir hygðu á hefn-
dir vegna yfirgangs nágranna
sinna af öðrum þjóðarbrotum
eða geðþóttaákvarðana sovéskra
stjórnvalda leiddi það til stjórn-
leysis og styrjalda.
Sovétríkin kynnu jafnvel að
leysast upp í ótal smáríki sem
ættu í stöðugum landamæraerj-
Litháar fóru ekki í launkofa
með sjálfstæðisdrauma sína
þegar Gorbatsjov heimsótti þá í
síðustu viku. Þegar á hólminn
kemur getur hins vegar reynst
erfitt fyrir þá að hrinda
draumnum í framkvæmd.
Sovéska ríkið á flest fram-
leiðslutæki og verksmiðjur í og
stór hluti iðnverkamanna eru
rússneskir. Rússar eru tæp tíu
prósent af þeim 3,7 miljónum
sem búa í Litháen. Svipaða sögu
er að segja um hin Eystrasaltsríki
Sovétríkjanna, Eistland og Lett-
AÐ UTAN
um. Miljónir manna myndu
hrökklast frá heimilum sínum af
ótta við þjóðernisofsóknir eins og
þegar hafa orðið í Baku og fleiri
borgum í bæði Azerbaijan og
Armeníu. Efnahagslífið myndi
lamast þegar hópar uppreisnar-
manna loka flutningaleiðum og
boða til langra allsherjarverk-
falla. Þannig er ástandið einmitt
núna í stórum hlutum Azerbai-
jans.
Gorbatsjov vill fyrir alla muni
koma í veg fyrir slíka upplausn.
En hann gerir sér grein fyrir að
það verður að draga úr miðstýr-
ingu og auka sjálfstjórn þjóða So-
vétríkjanna til að virkja þær við
nýsköpun í efnahagslífi. Ef al-
menningur telur sig undirokaðan
af Sovétvaldinu er ekki hægt að
ætlast til að hann leggi sig fram
við framleiðslustörf.
Þess vegna reynir Gorbatsjov
að finna málamiðlun þar sem so-
vésku þjóðimar fá aukið sjálf-
stæði eftir friðsamlegum leiðum
án þess að Sovétríkin splundrist.
Átök Azera og Armena og kröf-
ur Eystrasaltsþjóðanna um sjálf-
stæði sýna hvað þetta er erfitt.
land.
Sovéska stjórnin kemur aldrei
til með að auðvelda þeim sjálf-
stæðistökuna vegna þess fordæm-
is sem það veitti öðrum þjóðum
Sovétríkjanna. Hún gæti til dæm-
is hæglega krafið Eystrasaltsríkin
um skaðabætur fyrir eignir so-
véska ríkisins.
Jafnvel þótt íbúar þeirra séu
tiltölulega vel menntaðir saman-
borið við margar aðrar þjóðir So-
vétríkjanna þá er iðnaður tiltölu-
lega vanþróaðar. Iðnvömr
Eystrasaltsríkjanna stæðust ekki
Azerar og Armenar hafa eldað
grátt silfur i því sem næst 170
ár. Þótt landamæri þeirra liggi
saman eru siðir þeirra og venjur
mjög frábrugðnar. Azerar eru
flestir múslimir en Armenar
kristnir.
Báðar þjóðirnar gera tilkall til
Nagomo-Karabakh sem er 4.400
ferkílómetra fjallent landbúnað-
arsvæði. Þar búa tæplega um
hundrað og áttatíu þúsund manns
sem flestir em Armenar. Sovésk-
ir kommúnistar ákváðu hins veg-
ar árið 1923 að það skyldi tilheyra
Azerbaijan.
Armenar í Nagomo-Karabakh
sættu sig aldrei við að lúta mús-
limum. Þegar andblær frelsis
barst til þeirra með umbótastefnu
Gorbatsjovs urðu kröfur þeirra
um endursameiningu við Armen-
íu háværarari.
Þjóðemisvitund Azera fékk á
samkeppni á Vesturlöndum þótt
þær seljist vel í Sovétríkjunum.
Allt hagkerfi ríkjanna byggist á
tengslum þeirra við Sovétríkin.
Hráefni í iðnað koma þaðan og
þar eru framleiðsluvörur þeirra
seldar. Því yrði ekki breytt á einni
nóttu.
Þrátt fyrir mikinn stuðning á
Vesturlöndum við sjálfstæðis-
kröfur Eystrasaltsríkjanna er
ekki þar með sagt að vestræn ríki
séu reiðubúin til að veita þeim
mikinn stuðning. Tregða Norð-
urlandanna við að leyfa þeim að
sama tíma byr undir báða vængi.
Þeir vom ekki á þeim buxunum
að skila Armenum landsvæði sem
þeir töldu tilheyra Azerbaijan
með réttu.
Azerar í Sovétríkjunum em
um sjö miljónir talsins, helmingi
fleiri en Ármenar sem em um
þrjár og hálf miljón. Azerbaijan
liggur að landamærum írans og
þar búa að minnsta kosti þrjár og
hálf miljón Azera.
Byltingin í íran og aukin sam-
skipti sovéskra og íranskra Azera
hefur vafalaust haft sitt að segja
til að efla þjóðernisvitund þeirra
og vekja trúarofstæki ákveðinna
hópa.
Sovésk stómvöld hafa verið
mjög varkár í viðbrögðum sínum
Armenskur flóttamaður frá Baku
bíður með barni sínu eftir að vera
ferjaður burt úr borginni yfir
Kaspíahaf.
sitja fundi Norðurlandaráðs ber
meðal annars vitni um þetta.
Erlend stórfyrirtæki bíða held-
ur ekki óþreyjufull eftir því að
ríkin fái sjálfstæði svo að hægt
verði að fjárfesta í iðnaði þar.
Önnur Austur-Evrópuríki em
ekki síður vænleg til fjárfestinga
eftir fall kommúnistastjórnanna
þar.
Einhliða sjálfstæðisyfirlýsing
þessara ríkja kæmi þess vegna
nær ömgglega til með að hafa í
för með sér mikla erfiðleika
jafnvel þótt sovéska stórnin fél-
list á hana. Lífskjör almennings
myndu þá snarversna.
Tilboð Gorbatsjovs um tak-
markað sjálfstæði í lauslegu
bandalagi við Sovétríkin kann því
að fá meiri hljómgmnn meðal al-
mennings þegar frá líður.
við þessari þróun af ótta við að
styggja múslima í öðmm hlutum
Sovétríkjanna en þeir eru um
fimmtíu til sextíu miljónir talsins.
Vopnuð átök Azera og Arm-
ena hófust fyrir tveimur árum í
kjölfar kröfu armenskra íbúa í
Nagomo-Karabakh um að segja
skilið við Azerbaijan og samein-
ast Armeníu. Samkvæmt opin-
berum tölum hafa tæplega tvö
hundmð manns fallið í þessum
átökum, þar af rúmlega sextíu frá
því á laugardag í síðustu viku. Þá
hóf hópur ofstækismanna úr
röðum Azera kerfisbundnar of-
sóknir gegn Armenum.
Upplýsingum um armenska
íbúa í borginni Baku í Azerbaijan
var dreift á fjölmennum mót-
mælafundi þar á laugardag. í
óeirðunum sem fylgdu í kjölfarið
voru tugir manna, aðallega Arm-
enar, barðir til bana og limlestir.
Jafnvel áður en til þessara
óeirða kom höfðu flestir Ármen-
ar í Baku flúið þaðan. Aðeins
nokkur þúsund manns vom þá
eftir af þeim tvö hundmð þúsund’
Armenum sem bjuggu í borginni
þegar þeir vom flestir. Undan-
fama daga hafa stjórnvöld unnið
að því að flytja þá Armena, sem
eftir voru, burt vegna þess að
ekki var hægt að ábyrgjast öryggi
þeirra.
Hópar Azera og Armena
höfðu um nokkurt skeið safnað
vopnum og myndað svokallaðar
varnarsveitir. Eftir óeirðirnar í
Baku hafa fylkingar þeirra víg-
væðst af enn meira kappi. Azerar
vilja tryggja áframhaldandi yfir-
ráð sín í Nagomo-Karabakh og
öðmm umdeildum svæðum. Og
Armenar segjast sjálfir verða að
vernda líf sitt og limi úr því að
sovéski herinn geti það ekki.
Sovésk stjómvöld lýstu yfir
neyðarástandi á mánudag og
sendu her til átakasvæðanna þeg-
ar ljóst var að það stefndi í styrj-
öld milli Azera og Armena. Það
hefur ekki dugað til að lægja
ófriðaröldurnar heldur hafa báð-
ar fylkingamar sent sínar eigin
hersveitir til umdeildra lands-
' væða til að vernda hagsmuni sína.
Sovéski herinn hefur átt erfitt
með að athafna sig vegna þess að
bæði Azerar og Armenar hafa
komið upp vegatálmum til að
hindra för hans. Leyniskyttur
hafa skotið á hann og yfirmenn í
hernum em famir að lýsa ástand-
inu sem borgarastyrjöld.
Þetta er ekki fyrsta styrjöld
Azera og Armena. Síðast börð-
ust þeir árið 1915. Stríðið eru al-
varlegustu innanlandsátök í So-
vétríkjunum frá því að bolsévikar
unnu sigur á herjum andkomm-
únista við upphaf þriðja áratug-
arins.
Stríðið gæti ógnað stöðu Gor-
batsjovs ef sovéska hemum tekst
ekki að bæla átökin niður. So-
véskur fréttaskýrandi benti samt
á að átökin á Norður-írlandi
hefðu ekki valdið miklum
breytingum í breskum
stjórnmálum þótt tveir áratugir
væru síðan þau hófust.
RAGNAR
BALDURSSON
SjáKstæðisdraumur Eystrasaltsrikja
Föstudagur 19. janúar 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SlÐA 7