Þjóðviljinn - 19.01.1990, Blaðsíða 20

PISTILL
INGIBJÖRG
HARALDSDÓTTIR
Stór tíðindi
og smá
„Pegar stór tíðindi gerast eiga
litlir kallar að þegja,“ á Steinn
Steinarr einhverntíma að hafa
sagt. Og mun þeirri sem hér pikk-
ar á tölvu sæmst að þegja um það
sem er henni efst í huga þetta jan-
úarkvöld. Fréttir dagsins hljóð-
uðu upp á stríð milli Azera og
Armena suður í Kákasus og gott
ef Boris Jeltsín var ekki að spá því
að Sovétríkin gætu liðast sundur
á þremur mánuðum ef ekki yrði
að gert. Það er einsog Mikhaíl
Búlgakov sagði: „Atburðir gerð-
ust og það sem verra var: það
varð ekkert lát á þeim“. Maður
hefur bókstaflega ekki við að inn-
byrða stór tíðindi úr austurvegi.
Kannski verður það eitt megin-
verkefni sálfræðinga næstu árin
að meðhöndla fólk sem
mannkynssagan hefur brunað
frammúr og skilið eftir gapandi.
Fólk sem hefur fengið of stóran
skammt af samtímasögu beint í
æð. Fyrir nú utan þá sem hafa
ærst af ótímabærum fagnaðar-
látum. Ætlar þessum ósköpum
aldrei að linna? Það er einsog
maður hafi þörf fyrir stutt hlé
öðru hverju, til að setjast niður
og íhuga, spyrja spurninga og
leita svara. En framvinda sög-
unnar gefur engin slík grið -
áfram skal haldið, áfram. Og
skiptir kannski minnstu máli
hvað okkur finnst, mér'og þér,
Iesandi góður, um þetta eða hitt
skrefið sem stigið er.
Úr því að mér er sæmst að
þegja um sovésku vandamálin,
a.m.k. í bili, væri ekki úr vegi að
upplýsa lesendur um þá gagn-
merku staðreynd að ég fór í bíó á
laugardaginn var. Það var lítill og
notalegur atburður sem enginn
vandi er að fjalla um í pistli sem
þessum.
(Sem fyrrverandi bíófrík hlýt
ég að harma síversnandi ástand
hreinlætismála í reykvískum
kvikmyndahúsum. Látum nú
vera þótt fólk geti ekki setið í bíó
án þess að innbyrða næringu af
einhverju tagi - en því miður
virðist hafa gleymst að kenna
þessu unga, fallega og vel klædda
fólki sem fyllir bíósali höfuðborg-
arinnar að nota ruslafötur. Það er
engu líkara en að áhorfendur séu
upp til hópa komnir með sjálf-
virkan sleppibúnað. Dósir og
pokar detta þráðbeint í gólfið um
leið og innihaldið er uppurið. En
þetta var nöldur.)
Myndin var býsna góð - af
bandarískri unglingamynd að
vera var hún hreinasta snilld.
Bíóstjórinn kýs að kalla hana
Bekkjarfélagið, en á máli Shake-
spæares heitir hún „Dead Poets’
Society” eða Dauðraskálda-
félagið. Leikstjóri er Ástralíu-
maðurinn heimsfrægi Peter Weir
og aðalhlutverkið leikur Robin
Williams. í stuttu máli segir
myndin frá því sem gerist þegar
kennari með nýjar og ferskar
hugmyndir byrjar að kenna bók-
menntir í íhaldssömum einka-
skóla fyrir yfirstéttarstráka.
Skáldskapurinn gerir innrás í kalt
og grimmt samfélag, karlmanna-
heim sem byggir á aga og gömlum
hefðum og hafnar allri „vit-
leysu”. Einsog vænta mátti gerir
skáldskapurinn heiðarlega til-
raun til að splundra þessum
draumaheimi valdasjúkra karl-
fauska - en nýi kennarinn er á
undan sinni samtíð, myndin ger-
ist 1958, tíu árum áður en gamla
skólakerfið var endanlega lagt í
rúst í hinum vestræna heimi.
Það óvenjulega við þessa
bandarísku unglingamynd er, að í
rauninni er hún dæmigerð
byltingarmynd. Hetjunni erfórn-
að og sá fórnardauði kveikir
neista sem á eftir að verða að
báli. Leikstjórinn spilar á til-
finningar áhorfenda einsog slag-
hörpu, enda voru viðbrögð
unglinganna í salnum í samræmi
við það: það var klappað og
hlegið og grátið á réttum stöðum.
Samfélagið okkar, hér og nú,
er að vísu býsna ólíkt því sem lýst
er í myndinni, en engu að síður
vekur Dauðraskáldafélagið
áleitnar spurningar um lífið og
listina. Það eru fleiri en grimmir
feður og skólastjórar sem hafna
bókmenntum og líta á listræna
sköpun sem hlægilega tímasóun.
Andleg gæði og veraldleg - var
ekki verið að ræða um þau í sjón-
varpinu á þriðjudagskvöldið? Ég
mæli með því sem innleggi í and-
legu gæðin að fólk spanderi einni
kvöldstund á Dauðraskálda-
félagið í Bíóborginni.
Gleðin að vera
ofanjarðar
Gyrðir Elíasson: Tvö tungl
Mál og menning 1989
Af öllum bókum jólavertíðar-
innar beið ég nýrrar ljóðabókar
Gyrðis Elíassonar með mestri
eftirvæntingu. Þrjú ár eru liðin
síðan hann sendi Blindfugl/
Svartflug frá sér og það er langur
tími á hans mælikvarða; Tvö
tungl er sjötta ljóðabók Gyrðis á
sjö árum. En eftirvænting mín
var þó einkum sprottin af því, að
ég þóttist vita að í nýrri bók
myndi Gyrðir fara aðrar slóðir en
áður.
Svarthvít axlabönd (1983)
fyrsta ljóðabók Gyrðis, gaf góð
fyrirheit sem svo eru kölluð, þótt
sumir mætir bókmenntamenn
reyndu að kveða þetta nýja skáld
í kútinn. Málfar ljóðanna var
kjarnyrt, tjáningin innhverf og
stundum þunglyndisleg. Sá ein-
lægi tónn sem víða var sleginn
kom einhvern veginn í opna
okjóldu, bókinni lýkur á orðun-
um: Mér líður ekki vel. Til þess
að geta fjallað um tilfinningar í
ljóðum, án þess að verða úr hófi
tilfinningasamir, verða menn að
kunna á tungumálið, kunna að
fara alveg að mörkunum en
aldrei yfir þau. Ljóðin í Svart-
hvítum axlaböndum voru líka
einatt kankvísleg og tregafyndin,
en alveg án þeirrar tilgerðar sem
stundum fylgir fyndnum
skáldum.
Á árunum 1984-86 sendi Gyrð-
ir fjórar ljóðabækur frá sér: Tví-
breitt (svig)rúm, Einskonar
höfuðlausn, Bakvið maríuglerið
og Bliadfugl/Svartflug. Mig
minnir að það hafi verið í ritdómi
um síðastnefndu bókina sem
Guðmundur Andri Thorsson lét
þau orð falla að Gyrðir væri efni-
legasta skáld sem fram hefði
komið í áratugi.
í Tvíbreiðu (svig)rúmi og Eins-
konar höfuðlausn reyndi Gyrðir
til hins ítrasta á það sem stundum
er kallað þanþol tungumálsins,
en slíkar tilraunir reyna um leið á
þolinmæði lesandans. Kannski
töpuðu sumir áttum í frumskógi
þessara bóka, þegar þeir vissu
ekki hvort skáldið var að gera
grín að þeim, sjálfu sér eða öllu
heila klabbinu:
um ba
na
na
na
tvo & tvo
saman er vafið rauðu límbandi að
vega upp á móti gula litnum
ávaxlamarkaður í tókíó/draum-
sendur japanpappír - Tvíbreitt
(svig)rúm.
...eða gamalli
svarthvítri hroll-
vekju
En tilraunastarfsemin í þessum
bókum bar engu síðri ávexti en
fást í Tokyo: Bakvið maríuglerið
(1985) er áreiðanlega ein albesta
ljóðabók sem svo ungt skáld hef-
ur sent frá sér hérlendis, - Gyrðir
var þá 24 ára - og raunar þyldi
bókin sú talsvert víðtækari sam-
anburð. Þar birtist afrakstur til-
raunanna, óhugnanlega fullkom-
ið myndmál; þar sem skáldið
leiðir lesanda sinn um martrað-
arkenndan vökuheim í völundar-
húsi án nokkurra útgönguleiða.
sem í tréristu eða
gamalli svarthvítri
hrollvekju (hann vaknar
oftsinnis seinna meir
um nætur hafandi dreymt
þetta aftur og aftur)
brotnar rúða í glugga
efstu hæðarinnar undan
ofurþúnga einhvers sem
líkist mannveru svartri
og fellur örfáum sekúndu-
brotum síðar á steinsteypta
stéttina með dumbu hljóði.
Kastalavist C-Bakvið maríugler-
ið
Þrátt fyrir það að ljóðabækur
Gyrðis Elíassonar séu ólíkar um
margt, einkum vegna þess hve
hratt skáldskapur hans hefur þró-
ast, liggur þráður sem hægt er að
lesa sig eftir frá þeirri fyrstu og að
nýjustu bók hans. Og raunar má
segja að Tvö tungl sameini allt
það besta úr fyrri bókum Gyrðis.
I henni er léttleiki sem ekki hefur
borið mikið á síðan í Svarthvítum
axlaböndum, en myndmálið er
líka auðugt og áleitið, orðaleik-
irnir beislaðir. Gyrðir er ekki jafn
strangur við ljóðin sín og í
tveimur síðustu bókum, enda
varð ekki öllu lengra komist í
þeim efnum. Ég veið bókarinnar
meðal annars með eftirvæntingu,
vegna þess að ég þóttist vita að
þrátt fyrir allt fyndi Gyrðir leið út
úr því völundarhúsi sem hann
hefur leitt lesendur sína.
HRAFN JÖKULSSON
Niður í dökka
heima dauðra
Tvö tungl er aðgengilegasta
bók Gyrðis Elíassonar og ætti að
færa honum marga nýja lesend-
ur. Sú goðsögn hefur verið búin
til, ég veit ekki af hverjum, að
ljóð Gyrðis séu svo torræð að það
sé ekki nema á færi kunnáttu-
manna að lesa þau og skilja. Þess
vegna hafa sumir, sem lítið eða
ekkert hafa lesið af bókum hans,
sagt í mín eyru að Gyrðir
Elíasson sé tvímælalaust efnileg-
asta og besta skáld sinnar kyn-
slóðar. Þeir hafi að vísu ekki lesið
neitt eftir hann, nema kannski
ljóð og ljóð á stangli, enda sé víst
ekki áhlaupaverk að komast inn í
verk hins unga meistara. Þessa
firru ætti núna að vera hægt að
kveða niður. Tvö tungl er „opn-
asta“ bók Gyrðis, þótt hún sé,
sem betur fer, óraveg frá lesenda-
bréfaljóðum síðasta áratugar.
Persónugalleríið er fjölbreyttara
en nokkru sinni fyrr, allt frá kan-
kvísum smádraugum og lúrandi
hrökkálum til brunnklukkna sem
líkjast flóðhestum í órafjarska.
Mörg ljóðanna eru sögð fram í
fyrstu persónu, en ná langt út
fyrir þröngan hugarheim og í
þeim er meiri glaðværð og sáttfýsi
en áður:
Bók á borði er lokuð eftir
Hómer blindan, þetta borð
er úti á palli og glaðasól
Niðri frá bryggjan og bátar
koma inn með fisk, mótorskellir
bergmála í ljósum fjöllum
Á lóð prestshússins bítur hestur
gras en ég er með te í bollanum
ennþá og lít af hestinum
Lýk upp bókinni aftur og les
þessa heimsókn niður í dökka
heima dauðra og hvelfinga-
myrkur
Finn birtuna öruggur og himin
bláan yfir höfði og hún læðist
til mín gleðin að vera ofanjarðar
Gyrðir hefði ekki einu sinni
þurft að nota Hómer til að lesa sig
í heimsókn niður í dökka heima
dauðra og hvelfingamyrkur:
Hvelfingin er eitt af endurtekn-
um minnum í ljóðum Gyrðis, eins
og Eysteinn Þorvaldsson bendir á
í nýrri Ljóðaárbók Almenna
bókafélagsins.
Gyrðir notar minni úr þjóð-
sögum og ævintýrum, draumum
og hrollvekjum, en í Tveimur
tunglum er tónninn glettnari en
áður og oft bráðfyndinn þrátt
fyrir óhugnaðinn, eins og til
dæmis upphafið að Draumi:
Kominn niður að fjárhúsunum
einsamall /ljóslaus en sting við fó-
tum þegar kem / fyrir horn. Þar
stendur ókind með þúsund / fálm-
ara slímuga sem engjast um loftið
og / á jörðinni vappar pínulítill
draugur / undir mexíkanahatti
mórauðum.
Eins og til að árétta að draugar
eiga alls ekki heima í draumum í
skjóli myrkurs, skýtur þeim
stutta aftur upp skömmu síðar, í
ljóðinu Um hábjartan dag: Það
er í litlum sumarbústað / með gas-
eldavél og hálftómri / viskýflösku
á hillu að ég sé / pínulítinn draug
skjótast / yfir gólfið. Draugurinn
er / varla nema tvö fet á hæð, en
ótrúlega sver og á höfðinu / hefur
hann barðastóran mó- / rauðan
hatt. Ég hef séð hann / áður í
draumi við fjárhús. / Það er í
þessum litla sumar- /bústað, stíg-
vél þvers og kruss / um gólfið, og
hinumegin lækj ar- /ins er eyðibýli
með reynitré / við glugga, grátt
hús og / endalaus / mýrin.
Mörg af ljóðum Gyrðis Elías-
sonar láta ekki mikið yfir sér við
fyrstu kynni; virðast einatt
sprottin af smávægilegum og
hversdagslegum atvikum. En
túlkun Gyrðis á umhverfi sínu og
hugsunum veldur því hinsvegar
að ljóð hans verða aldrei hvers-
dagsleg; þar kemur til sú skáld-
lega skynjun, sem mörg ágæt
skáld eiga ekki snefil af, en Gyrð-
ir er gæddur í ríkum mæli.
Sem fyrr sagði eru ljóðin í
Tveimur tunglum opnari en í síð-
ustu bókum skáldsins, þau eru
frísk og gráglettin, en bjóða les-
endum líka aðgang að annarri
veröld en flestir þrífast í. Styrkur
Gyrðis felst ekki hvað síst í því,
að geta staðið á landamærunum;
sem skáld stendur hann með ann-
an fótinn í öðrum heimi og miðlar
okkur hinum sem höfum ekki
skyggnigáfuna. Ég sé til að
mynda aðeins eitt tungl þegar
best lætur; á meðan Gyrðir sér að
minnsta kosti tvö.
Ég segi í upphafi þessa sundur-
lausa spjalls að ég hefði beðið
þessarar bókar Gyrðis með
mestri eftirvæntingu af öllum jól-
abókunum. Og nú get ég hlakkað
til þess að eiga margbrotinn fé-
lagsskap í ljóðunum hvenær sem
mig lystir. Þessi bók er tvö tungl,
þrjár sólir og fjórar stjörnur.
20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 19. janúar 1990