Þjóðviljinn - 19.01.1990, Blaðsíða 21

Þjóðviljinn - 19.01.1990, Blaðsíða 21
Fátt er eins sorglegt og það þegar stjórnmálamenn neyðast til að snúa frá stefnu sem þeir höfðu fastmótað og talið hina einu réttu og hrökklast aftur inn á einhver fyrri hjólför. Með digr- um karlarómi höfðu þeir kannski boðað nýjar leiðir til að með- höndla vandamálin eða stórfelld- ar aðgerðir sem væru ekki aðeins lífsnauðsynlegar heldur líka miklu skynsamari en allt sem áður hefði verið gert og myndu áreiðanlega rétta þjóðina úr kútnum, en fyrir einhvern undar- legan þrýsting - sem þeir höfðu áður sagt að myndi ekki hafa nein minnstu áhrif á gerðir þeirra - láta þeir undan, éta allt ofan í sig, eins lystilega og sú máltíð annars er, og taka svo kannski upp allt aðra afstöðu, sem þeir voru áður búnir að fordæma og segja að kæmi alls ekki til greina. Hætt er við því að kúvending af þessu tagi veki ekki aðeins efa- semdir manna um dómgreind og skynsemi stjórnmálamannanna heldur líka - og það er enn verra - um vilja þeirra og stefnufestu. En þetta er einmitt það sem virðist hafa hent einn af vorum ágætu ráðherrum: síðasta sumar boðaði hann að virðisaukaskattur myndi svikalaust verða lagður á bækur tillögu um að bækur skyldu unda- nþegnar virðisaukaskatti. Þannig áttu allir að geta verið ánægðir; rithöfundar, stjórn- málamenn, bókagerðarmenn og útgefendur, svo og allur almenn- ingur, eða var ekki svo? Þegar vel er að gáð leiðir þetta mál þó í ljós undarlegan og flókinn hnút djúpt í íslensku þjóðlífi: fjöldamargir heiðarlegir iðnaðarmenn og at- hafnamenn hafa allt sitt lífsviður- væri af bókaútgáfu, en til að svo megi verða þarf einhver óaiandi og óferjandi blekiðjulýður fyrst að semja þessar skruddur, og ef vel gengur er erfitt að koma í veg fyrir að hluti af hagnaðinum renni í þá áttina. Peningavald bókarinnar Mér vitanlega hefur þetta al- varalega vandamál ekki verið rætt og ekki einu sinni skilgreint. En þess gerist kannski heldur ekki þörf: jafnhliða því sem virð- isaukaskattsmálið er nú leyst á farsælan hátt, lítur nefnilega út fyrir að mjög snjöll lausn á hinum vandanum sé í sjónmáli líka, og það án nokkurrar umræðu. Hún er fólgin í því að fara að gefa út bækur sem séu höfundarlausar - Um virðisaukaskatt sem og aðra hluti, enda væri það einn aðalkosturinn við þann skatt að hann væri undantekningar- laus, og stoðaði ekkert að kveina eða kvaka út af því, en eftir mikla herferð, þar sem rithöfundar voru í broddi fylkingar, var svo skyndilega dregið í land í nóvem- ber. Ýmsir glöddust yfir því að yfirvöldin skyldu þannig hverfa frá villu síns vegar, en svo voru líka aðrir miður velviljaðir menn sem hikuðu ekki við að hæðast að því sem þeir túlkuðu sem stefnu- leysi, ranga ákvörðun í fyrstu og síðan undanlátssemi við „þrýsti- hópa“. Vox populi En í þessu máli sem og ýmsum öðrum verður að líta á aðstæður og forðast að hafa stjórnmála- menn vora fyrir rangri sök; það er kannski hægt að krefjast þess af þeim að þeir séu hetjur en alla vega ekki að þeir séu einhverjir kamikaze-liðar eða sjálfsmorðs- sveit í baráttu sinni fyrir þjóðar- heill. Eins og skipstjóri sem verð- ur að breyta stefnu sinni þegar Stormar geisa og kannski leita hafnar, neyðast þeir stundum til að láta undan ólgandi þjóðfélas- göflum sem mannlegum mætti er um megn að ráða við. En eitthvað þessu líkt virðist einmitt hafa gerst í sambandi við álagn- ingu virðisaukaskatts á bækur, og er rétt að líta nánar á það. Þegar umræður hófust um þetta mál á síðasta hausti, bar mikið á rithöfundum sem voru að sjálfsögðu allir á móti áformun- um um að leggja virðisaukaskatt á allt ritað mál. En ef menn lögðu eyrun við því sem almenningur sagði og hlustuðu á raddirnar úr þjóðardjúpinu, kvað þar við nokkuð annan tón: „Af hverju skyldu bækur vera undanþegnar þessum skatti frekar en eitthvað annað?“ sögðu menn og það ólg- aði í þeim reiðin undir niðri. „Af hverju skyldu þær hafa einhver forréttindi?“ Tilfinningahitinn sem fylgdi orðum af þessu tagi var svo mikill, að ég hugsaði þá með mér að málið væri í rauninni útkljáð: sú stefna sem mörkuð hafði verið í þessu ákveðna skattamáli naut greinilega svo mikils fylgis meðal almennings að ástæðulaust virtist vera fyrir vald- hafa landsins að snúa við blaðinu, gæða sér á harðorðum yfirlýsing- um sínum og falla frá henni: eftir hljóminum í vox populi að dæma virtist það jafnvel geta orðið í meira lagi hættulegt fyrir þá og fyrir framaferil þeirra sjálfra í stjórnmálunum. Sinnaskipti En svo urðu snögg og undarleg umskipti: almenningur komst á þá skoðun að það væri hin mesta ósvinna að íslendingar skæru sig úr öllum öðrum þjóðum með því að leggja einir háan virðisauka- skatt á bækur og voru nú svo sterkir straumar í öfuga átt við það sem áður hafði verið að varla var um annað að ræða fyrir stjórnmálamenn en láta undan þeim kröfum sem rithöfundarnir höfðu fyrstir borið fram. Hvað hafði í rauninni gerst - hvaða öfl voru hér að verki í dýpstu fylgsnum þjóðardjúpsins? Til þess að svara þessari flóknu spumingu og reyna að mæla hreyfingar undiröldunnar sem ræður slíkum straumhvörfum er gagnlegt að velta fyrir sér atriði sem virðist talsvert miklu um- fangsmeira: hvað það sé eigin- lega sem tengi íslendinga saman. Ýmsir halda að það sé tungumál- ið. En þeir gleyma því að íslensk- an spannar yfir allt sviðið sem nær frá „þél höggr stórt fyr stáli“ og að „eimbagga gúldyggjó“ og kannski lengra, og stuðlar því varla að því að spyrða menn mikið eða náið saman, enda næg- ir að glugga í dagblöðin til að sjá þess mýmörg dæmi að tungumál- ið skilur menn að frekar en hitt. Límið í þjóðarsálinni Nei, það sem tengir íslendinga saman er miklu sterkara og djúp- stæðara. Það er sameiginleg andúð þeirra á öllum þeim sem hægt er að kalla menntamenn eða listamenn af einhverju tagi - sú bjargfasta sannfæring skerbúans að slíkir menn séu ekki aðeins ónytjungar sem lifi á kostnað annarra; foreldra, aldraðra eigin- kvenna eða þá skattborgara, heldur beinlínis skaðlegir og hættulegir í fáránlegri sérvisku sinni. Er þessu viðhorfi svo vel lýst í fyrsta hluta „Heimsljóss" að naumast verður betur gert. Fyrir þessa sök finnst fólki gjarnan að menntamenn, listamenn og aðrir slíkir séu fás góðs maklegir og eigi helst að gera þeim allt það til miska sem unnt er. Þurfa menn ekki annað en líta í kringum sig og leggja við hlustirnar til að finna ótvíræð dæmi um viðhorf af þessu tagi: kennaraverkfallið á síðasta ári er eitt þeirra sem iiggur beint við að nefna. Ef það hefði gerst að t.d. sjómenn hefðu fengið kjarabætur eftir langt og strangt verkfall má vera að ein- hverjir hefðu orðið til að segja að atvinnulífið gæti ekki þolað þess- ar kauphækkanir eða annað slfkt, en það hefði áreiðanlega enginn farið að halda því fram að sjó- menn væru ónytjungar sem ættu ekki skilið að fá neinar kjarabæt- ur, - slíkar kenningar hefðu virst fáránlegar um þá og flestar aðrar atvinnustéttir. En þannig var samt tónninn sem heyrðist eftir verkfall kennara: unnvörpum voru menn foxillir yfir því að látið væri undan heimtufrekju þessa iðjulausa afætulýðs. Sennilega voru þeir ófáir sem litu svo á að kennarar fengju þeg- ar of há laun og væri nær að leiðrétta slíkt óréttlæti: eða fékk það ekki nokkuð góðan hljóm- grunn þegar vinsæll stjómmála- maður og landsföðurlegur gaf í skyn á sínum tíma að réttast væri að draga frímínúturnar skil- merkilega frá launum kennara, sem þyrftu ekki að vinna nema þrjú korter á hverjum klukku- tíma? Þess vegna ættu menn að hneykslast sparlega, þótt þeim finnist vorir ágætu stjórnmála- leiðtogar hranalegir á stundum í viðskiptum sínum við kennara og aðra menntamenn: það væri nær að þakka þeim fyrir að láta ekki meira undan straumþunga þjóð- ardjúpsins, eins öruggt að slíkt væri þó til vinsælda. Því hvemig færi fyrir þeim stjórnmálamanni sem legði í alvöru fram tillögu um að draga áðurnefnda frítíma frá HUGVEKJA E.M.J. kennaralaunum eða leggja t.d. „þekkingaraukaskatt" á alla þá sem yrðu uppvísir að því að hafa stundað langskólanám? Kjós- endur myndu bera hann á gulls- tóli til æðstu embætta. Hann yrði hetjan á skerinu. Hver á að borga? Menn hafa lítið svigrúm þegar þeir þurfa að reyna að tjónka við ofurefli, og er þetta skýringin á kúvendingunni í virðisauka- skattsmálinu. Þótt furðulegt megi virðast, rak ég mig þráfald- lega á það í haust, þegar umræður vom að fara af stað um málið, að almenningur hafði af einhverjum dularfullum ástæðum bitið það í sig, að það væm rithöfundar sjálfir sem ættu að borga skattinn - af ritlaunum sínum eða á annan hátt úr eigin vasa. Virtist þetta vera dæmi um eitthvert undarlegt skammhlaup í háspennulínum heilabúsins - fleiri mætti finna og kynnu þau að vera algengari en menn hyggja - og stafaði kannski af því að það vom rithöfundar sem fóru af stað með mótmælin, eins og þetta væri hagsmunamál þeirra einna. Þegar svo var í pott- inn búið, var ekki furða þótt al- menningur brygðist hörkulega við því sem virtist vera enn eitt dæmi um óseðjandi heimtufrekju rithöfunda, og kom þessi skiln- ingur almennings glögglega fran í þeim orðum sem áður vom hermd: hvað voru þessir blek- bændur eina ferðina ennþá að krefjast einhverra forréttinda? Ekki var nema von að það væri þungt í mönnum, og stoðaði lítið fyrir venjulegan stjórnmálamann að ætla að malda í móinn. En svo gerðist það nokkuð snögglega, að því er virtist, að almenningur áttaði sig á því að hann ætti sjálfur að borga virðis- aukaskattinn af bókunum og myndi sú minnkandi sala sem af honum kynni að leiða ekki ein- ungis bitna á rithöfundunum heldur og líka heiðarlegum iðn- aðarmönnum og athafna- mönnum, - prenturum, bókbind- umm, bóksölum og útgefendum. Og þá var ekki að sökum að spyrja: almenningur sneri ger- samlega við blaðinu, ekki var hægt að standa gegn þrýstingn- um, og vorir ástsælu stjórnmálá- leiðtogar gátu nú loksins gert það sem þeir höfðu áreiðanlega lengi þráð innst í hjarta sínu - lagt fram og helst óskrifaðar um leið. Ef menn líta yfir síðustu vertíð kem- ur í ljós, að slíkum bókum fer nú ört fjölgandi og njóta þær sífellt meiri vinsælda. Af nógu er að taka en sem dæmi mætti nefna metsölubókina miklu „Þing- mannsfrúin segir frá“. Fjölmörg hnyttin tilsvör og atvik úr þessari dramatísku hjónabandssögu, sem komin er beint og milliliðalaust úr mannlífinu á hvít blöðin, eru nú þegar á vörum þjóðarinnar, og óþarfi að rekja þau. En einu má þó bæta við, sem hefur ekki áður verið skrásett, en er þó í rauninni rökrétt afleiðing af því sem á undan var gengið. Það gerðist þegar þingmaðurinn og þing- mannsfrúin hittust á hlutlausum stað til að ræða málin í síðasta sinn. Þingmannsfrúin: Af hverju ertu svona stressaður og hörku- legur, ljúfurinn minn. Aldrei vissi ég þig svo stífan fyrri, haha- ha. Þingmaðurinn: Ég held að allt sé útkljáð í þessu skilnaðarmáli og þarflaust að hafa fleiri orð. Þingmannsfrúin: Rétt er það. En í þínum sporum hefði ég ekki verið alveg svona fastheldinn á fbúðina við Bárugötu og heldur ekki reynt að fela þennan húspart inni í Vogum, stúfurinn minn, eða þá bankabækurnar... Þingmaðurinn: Ég hef þegar sagt það margsinnis að ég ætli ekki að halda þessu áfram. Þingmannsfrúin: ... Því nú er BÓKIN nefnilega fullgerð og kemur í búðirnar á morgun... Þingmaðurinn: (með andlitið á fánalitunum): Zblbls, - strc prst skrz krk... Þingmannsfrúin: Já, einhvern veginn varð ég að bæta mér upp allt það sem þú skaust undan, engillinn minn, og ég geri ráð fyrir því að ritlaunin verði nokk- urn veginn við hæfi. Því heldurðu ekki að fólk verði dálítið spennt fyrir því að lesa um það þegar þú... Þótt fáir séu til frásagnar um þessi orðaskipti, hygg ég að marga hafi grunað hvemig þau fóru fram. En þegar bókin er á þennan hátt komin úr höndum hins skrifandi rumpulýðs og orð- in að þýðingarmiklu tæki í efna- hagslífinu, er ekki nema von að vox populi kveði skýrt úr um það að ekki megi setja fyrir hana slík- ar tálmanir sem virðisaukaskatt- urinn er. e.m.j. Föstudagur 19. janúar 1990 NÝTT HELGARBLAE

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.