Þjóðviljinn - 09.03.1990, Side 17

Stefna Alþýðuflokksins gagnvart íslenskum kommúnistum var
í samræmi við stefnu sósíaldemókrata annars staðar í álfunni, en séríslenskar aðstæður gerðu
það að verkum að hún gekk ekki upp, segir dr. Stefán F. Hjartarson sagnfræðingur
í viðtali um klofninginn í íslenskri verkalýðshreyfmgu
sem samdar voru í Moskvu um
stöðu og framtíðarstefnu komm-
únista á íslandi voru samdar í
samráði við ísienska forystumenn
kommúnista, sem skýrðu sína af-
stöðu. Þeir sögðu yfirstjórn
Komintern að íslensk verka-
lýðshreyfing væri svo ung og
veikburða, að hún gæti ekki bor-
ið tvo verkalýðsflokka á þessum
tíma. Þessi skýring var tekin gild
þá, og ýmsir telja að hún eigi
jafnvel við enn í dag.
En voru Strassborgarkenning-
arnar ekki í fullu gildi þegar KFÍ
var stofnaður 1930?
Þær höfðu ekki verið teknar
formlega úr gildi, en voru í raun
ekki lengur virkar. Menn höfðu
áttað sig á því, einkum í Þýska-
landi, að það var ekki góð stjórn-
list að kljúfa verkalýðshreyfing-
una og stofna rauð verkalýðsfé-
lög við hliðina á hinum. KFÍ mót-
aði því aldrei þá stefnu, að heim-
ilt skyldi að stofna rauð verka-
lýðsfélög til höfuðs endurbóta-
sinnuðum verkalýðsfélögum.
Það hafði veruleg áhrif á vel-
gengni þeirra að þeir voru aldrei í
því óvinsæla hlutverki að kljúfa
verkalýðsfélög, eins og kommún-
istar annars staðar í álfunni voru
sagðir hafa gert.
Forystumenn Alþýðuflok-
ksins, sem þekktu til Strassborg-
arkenninganna, voru hins vegar
undir það búnir, að kommúnistar
myndu fylgja þeim í einu og öllu,
en sú varð ekki raunin. í Kross-
anesdeilunni 1930 stýrði Jón
Rafnsson reyndar verkfallsað-
gerðum sem voru í anda Strass-
borgarkenninganna þar sem lýst
var fyrirvaralaust yfir vinnu-
stöðvun með tilheyrandi drama-
tískri spennu.
Það varð þá hlutskipti
Alþýðuflokksins en ekki kom-
múnista að kljúfa verkalýðsfélög
á íslandi?
Já. Á fjórða áratugnum var
það meginatriði í stefnu KFÍ að
varðveita stéttarlega einingu
innan fagfélaganna. Alþýðu-
flokkurinn stóð hins vegar fyrir
því að fimm verkalýðsfélög voru
klofin á árunum 1931-35. Það
voru Verkalýðsfélagið Ósk á
Siglufirði, Verkamannafélag Ak-
ureyrar, Verkamannafélag Sigl-
ufjarðar, Sjómannafélag Vest-
mannaeyja og Verkalýðsfélag
Glerárþorps. Þessi klofnings-
starfsemi kom í kjölfar þeirra
skipulagsbreytinga sem Álþýð-
uflokkurinn gerði á sínu starfi
1926 með inngöngunni í Alþjóð-
asamband Jafnaðarmanna og
1930 með samþykkt lagagreinar
nr 14 sem útilokaði kommúnista
frá setu á þingum ASÍ.
Áætlun sem gekk
ekki upp
Allar þessar skipulags-
breytingar áttu að tryggja Alþýð-
uflokknum forræði innan verka-
lýðshreyfingarinnar með svipuð-
um hætti og gerst hafði annars
staðar. Menn bjuggust við að að-
gerðirnar myndu skila árangri
þegar á 4. áratugnum. En betra
er að spyrja að leikslokum. Búist
var við að áhri kommúnista dvín-
uðu, en það gerðist ekki. Vafa-
laust var ein ástæðan sú að mörg-
um verkamanninum þótti það yf-
irgangur þegar lýðræðislega
kjörnum stjórnum í einstökum
verkalýðsfélögum var með þess-
um hætti vikið úr Alþýðusam-
bandinu. Ég hef meðal annars
kannað sendibréf sem flokksholl-
ir Alþýðuflokksmenn úr verka-
lýðsfélögum utan af landsbyggð-
inni sendu flokksforystunni á
þessum tíma. Þessi bréf eru á
margan hátt átakanleg, en í þeim
er sú skoðun áberandi að komm-
únistar hafi unnið sér traust með
starfi sínu í stéttarfélögunum, en
að forysta Alþýðuflokksins hafi
verið um of til hægri. Hún verði
að huga meira að hinni daglegu
kjarabaráttu og horfa meira til
vinstri. Forysta Alþýðuflokksins
markaði hins vegar sína stefnu út
frá reynslunni erlendis. Hún
kynnti sér skýrslur og skilning
forystumanna í Alþjóðasam-
bandi jafnaðarmanna á meðan
hinn almenni flokksfélagi lærði af
sinni daglegu reynslu og horfðist í
augu við annan veruleika. Þar að
auki voru margir listamenn og rit-
höfundar hlynntir boðskap
kommúnista og jók það enn á
hróður þeirra.
Valdataka
nasista
Nú var kenning Komintern um
að sósíaldemókratar væru sósíal-
istar í orði en fasistar í verki opin-
berlega í gildi frá 1928 til 1935.
Hafði þessi kenning ekki áhrif
innan íslensku verkalýðshreyf-
ingarinnar?
Eftir valdatöku nasista 1933
voru Strassborgarkenningarnar
aftur orðnar virkar, en íslenska
útgáfan af þeim sem ég hef séð er
einmitt frá þeim tíma. Þá átti að
koma á meiri aga innan hinnar
kommúnísku hreyfingar og sósí-
alfasistakenningin var hafin til
vegs á ný. Afstaða kommúnista
og sósíaldemókrata hér á landi á
þessum tíma birtist skýrast í
Nóvudeilunni 1933. Þá náðu ein-
angrunartilraunir Alþýðuflokks-
forystunnar hámarki er hún
stofnaði Verkalýðsfélag Akur-
eyrar sem lýsti sig reiðubúið að
sætta sig við þau launakjör, sem
bæjarstjórn Akureyrar hafði
boðið. Um leið var Verka-
mannafélag Akureyrar, sem stóð
fyrir verkfallsaðgerðunum, rekið
úr ASÍ en hið nýja félag tekið
inn. Það var í raun aðgangsharka
Alþýðuflokksforystunnar í þess-
ari deilu sem bjargaði kommún-
istum frá því að einangrast. Það
sýndi jafnframt hversu mikla
áherslu þeir lögðu á að halda ein-
ingu innan síns félags, að þeir
skyldu í lok deilunnar samþykkja
málamiðlun, sem í raun fól í sér
vissa eftirgjöf frá fyrri samningi.
Hvaða lærdóm vilt þú draga af
þcssari sögu?
Hún sýnir okkur fyrst og
fremst að Alþýðuflokkurinn
uppskar ekki það sem til stóð, og
forræði hans í verkalýðshreyfing-
unni varð ekki tryggt með skipu-
lagsbreytingunum 1926 og 1930.
Kommúnistar fengu byr í seglin
með heimskreppunni og áttu
auðveldara með að sýna verka-
lýðnum fram á yfirvofandi hrun
auðvaldsskipulagsins. Kannski er
lærdómurinn sá að Alþýðu-
flokksforystan hafi verið of sein á
sér að fylgja fordæmi bræðrafl-
okkanna í Evrópu um að útiloka
kommúnistana. Hefðu kommún-
istar staðið frammi fyrir sam-
keppni við sósíaldemókrata 1928
þegar uppsveifla var í efnahagslífi
heimsins hefðu úrslitin kannski
orðið önnur.
Dr. Stefán F. Hjartarson: Klofningurinn í islenskri verkalýðs-
hreyfingu var hvorki söguleg nauðsyn né slys, en hann
verður að skoða í Ijósi þeirrar þróunar sem átti sér stað í
evrópskri verkalýðshreyfingu. Ljósm. Jim Smart.
Samfylkingar-
krafan
Sameiningarflokks alþýðu, Sósí- ins og verið því háðir en
alistaflokksins 1938. iaunþegar.
Nú snéri Komintern við blað-
inu 1935 og afskrifaði kenning-
una um sósíalfasistana en boðaði í
staðinn samfylkingu gegn fasism-
anum. Hverju breytti þetta um
gang mála hér heima?
Þessi samfylkingarkrafa Kom-
intern gerði sósíaldemókrötum
fyrst og fremst kleift að setja
kommúnistum afarkosti sem
aldrei fyrr. Samfylkingarkrafan
er borin fram 1934, en staðfest af
Komintern 1935. Óbilgirni sósí-
aldemókrata hér á landi við fram-
kvæmd samfylkingarkröfunnar
birtist meðal annars í því að þar
sem verkalýðsfélög sem höfðu
verið klofin voru sameinuð á ný,
þá fékk rauða félagið ekki að
ganga inn í hitt í heild, heldur
varð það að gerast á einstaklings-
grundvelli, þannig að hægt væri
að útiloka ákveðna einstaklinga
frá aðild. Þannig átti til dæmis að
sameina tvö félög í Glerárþorpi
1937-38 í eitt félag, sem hét
Verkamannafélag Glæsibæjar-
hrepps. Þetta var gert með þeim
hætti að rauða verkalýðsfélagið
var leyst upp og ákveðnir einstak-
lingar innan þess útilokaðir frá
aðild að hinu félaginu. Við þessar
Þjóöernisstefna og
sósíalismi
Ef við reynum að leggja mat á
það hvcrsu sjálfstæðir íslenskir
kommúnistar og sósíalistar voru
gagnvart Komintern, þá virðist
mér að niðurstaða þín sé sú að
þeir hafl mótað sína stefnu meira
út frá innri aðstæðum hér á landi
en tilskipunum frá Moskvu?
íslenskir kommúnistar og sósí-
alistar hafa alltaf verið miklir
þjóðernissinnar og barist hvat-
lega fyrir varðveislu íslenskrar
menningar. Þeir hafa átt mikinn
þátt í að stemma stigu við áhrif-
um erlendrar hersetu á íslenskt
þjóðlíf, svo dæmi sé tekið. ís-
lenskir sósíalistar vanræktu
aldrei starfið innan verkalýðsfé-
laganna og þeir hafa fengist við
íslenskan veruleika á forsendum
þeirra lýðræðisreglna sem við
búum við. Þeir hafa látið sig
skipta meiru skiptingu arðsins en
skipulagningu vinnunnar og
eignarréttarins á framleiðslu-
tækjunum, enda hafa sérís-
lenskar aðstæður gert það að
verkum að atvinnurekendur hafa
ekki síður leitað á náðir ríkisvald'i -
Viðhlæjendur
Ceausescu
Ég verð að segja að mér finnst
sú umræða sem undanfarið hefur
farið fram um fyrri tengsl ákveð-
inna einstaklinga úr hinni sósíal-
ísku hreyfingu við valdhafa í A-
Evrópu, einkum í Rúmeníu, vera
með því lágkúrulegasta sem ég
hef séð lengi. Sannleikurinn er
sá, að hrifning hins vestræna
heims á valdhöfum í Rúmeníu
var til skamms tíma almenn. í
fyrsta lagi vegna þess að þeir tóku
ekki þátt í innrásinni í Tékkósló-
vakíu 1968. í öðru lagi og ekki
síður vegna þess að Ceausescu
fór að kröfum alþjóðabankans og
annarra vestrænna lánardrottna
og stóð í skilum með afborganir
af lánum þótt það kostaði þjóð-
ina hungur og gerræðislega vald-
beitingu sem breytti ásýnd Rúm-
eníu á einum áratug. Á sama tíma
þáði Ceausescu metorð og skjall
jafnt hjá Bandaríkjaforseta,
Bretadrottningu, sænska kon-
ungnum og Kristjáni Eldjárn. Ef
heimsóknir Guðrúnar Helga-
dóttur, Guðmundar J. Guð-
mundssonar og Inga R. Helga-
sonar til Rúmeníu eiga að vera
sönnun á þýlyndi íslenskra sósíal-
ista við austur-evrópska valda-
gikki, þá eiga fleiri skilið
að fá þann stimpil.
aðstæður þurftu menn oft að
kyngja meiru en góðu hófi
gegndi, og ekki varð fámennið til
að draga úr persónulegri illsku
sem oft var til staðar eftir hörð
stéttaátök.
Ég held að mörgum óbreyttum
Alþýðuflokksmönnum hafi þótt
nóg um óbilgirni flokksforyst-
unnar á þessum árum samfylk-
ingarinnar gegn fasisma, og það
hafi meðal annars ýtt undir að
hluti flokksins með þá Héðin
Valdimarsson og Sigfús Sigur-
hjartarson í fararbroddi gekk til
liðs við kommúnista um stofnun
Föstudagur 9. mars 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 17