Þjóðviljinn - 21.04.1990, Blaðsíða 7

Hugleiðingar
w
a
sumardaginn
fyrsta
eftir förtil
Berlínar
eftir
Svavar
Gestsson
Mótmælafundur í Austur-Berlín:
Eigum við að byrja upp á nýtt
með sviknum kosningaloforð-
um? stendur á borðanum.
Nokkur meginatriði
sem aldrei hrynja
Imyndum okkur að við hefðum
búið í Austur-Berlín. Að við
eigum ættingja fyrir handan múr-
inn sem við hefðum ekki séð i 40
ár. Að launin væru 1000 mörk á
mánuði. Húsaleigan 75 mörk á
mánuði. Að það taki 15 ár að bíða
eftir. Trabantbílnum. Eða: Að
barnaheimili fyrir öll börn séu
sjálfsagður hlutur. Að skólakerf-
ið gangi sinn gang eftir reglum að
ofan. Að kerfíð sjái fyrir öllu. Að
Flokkurinn með stórum staf og
greini hafi ráðið öllu frá hinu
smæsta til hins stærsta. Að
flokksforystan í einangrun sinni
haldi að hún tali fyrir miljónir og
aftur miljónir. Að fólkið horfi á
vestur-sjónvarp í áratugi og sjái
að allt er öðru vísi handan: Meiri
efni, betri lífskjör, ekki biðlisti
eftir bflum, að vísu atvinnuleysi,
en frelsi til þess að tala. Og svo allt
í einu gerist undrið mikla. Múr-
inn hrynur og allt opnast í senn.
Ogenginn vill
lengur Trabant
Þannig er ástandið í Berlín um
þessar mundir. En gleðin yfir
hrynjandi múrnum hefur breyst í
nagandi óvissu. Fyrst með því að
kanslari Vestur-Þýskalands gaf
yfirlýsingu í kosningbaráttunni
um að fyrir hvert austur-mark fá-
ist eitt vestur-mark. Og að daginn
eftir stórfelldan kosningasigur
CDU í Austur-Þýskalandi er lof-
orðið tekið til baka. Auðvitað!
En það sjá menn ekki fyrr en
núna. Og nýja ríkisstjórnin veit
ekki sitt rjúkandi ráð: Fram-
leiðsla fyrirtækjanna eystra er
verðlaus á markaði. Fyrirtækin
verða að lækka verðið á fram-
leiðsluvörum sínum. Það þýðir
aftur að þau verða að losa sig við
alls konar kostnað sem þau hafa
borið en fá ekki að bera lengur.
Nú á að „hámarka" framleiðnina
og gróðann en lágmarka kostnað-
inn. Það kemur til dæmis niður á
börnum og barnafjölskyldum því
barnaheimilum sem hafa verið til
fyrir alla er nú lokað. Iðnnáms -.
plássum fækkar því fyrirtækin eru
að losa sig við „óþarfa" kostnað.
Nýir iðnnemar fá ekki náms-
samning og þannig koll af kolli.
Og Trabantinn er allt í einu verð-
laus og enginn nennir lengur að
bíða eftir Trabant.
Heil kynslóð
til einskis
Ég ræddi við talsmenn stjórnar
og stjórnarandstöðu í Berlín um
páskana. Þeir sögðu: Það verður
að skera niður kostnað fyrirtækj-
anna. Þeir viðurkenndu að samt
þyrfti að hækka launin því húsa-
leigan hækkar og vöruverð hækk-
ar. Þeir gerðu sér grein fyrir því
að 2-3 miljónir manna verða að
skipta um störf á örskömmum
tíma - það er um fjórðungur allra
vinnandi manna. Þeir viðurkenn-
du að það væri betra fyrir hag-
kerfi þeirra sjálfra að skrá gengi
austur-marksins sem lægst, en
viðurkenndu líka að það væri svik
við fólkið sem þeir sjálfir höfðu
lofað stórfelldum kjarabótum í
formi falskrar gengisskráningar.
Þeir viðurkenndu að það yrði að
greiða niður kostnað við barna-
heimili og skóla úr félagslegum
sjóðum: En hvernig? Þegar það
er ljóst að hvorki einstaklingar né
fyrirtæki geta borgað skatta til
sameiginlegra þarfa. Og þegar ég
spurði þessa menn: Var þá allt
unnið til einskis í 40 ár, þá vafðist
þeim tunga um tönn: Það kostar
líka sitt að segja það að heil kyn-
slóð hafi stritað til einskis.
Þannig ríkir alger upplausn.
Flokksformaðurinn sem þóttist
tala fyrir hreyfingu reyndist hafa
verið svo einangraður að hann
veit ekki sitt rjúkandi ráð og
brotnaði saman og skilur ekki
enn og sennilega aldrei hvað
gerðist - af því að honum var
haldið í algerri einangrun jáb-
ræðra sem aldrei sögðu satt orð
um ástandið. Sennilega var hann
í ljótasta fangelsinu sjálfur. Hann
fékk aldrei að vita hvað var að
gerast.
Hlaut aö hrynja
En hvað gerðist? Mín skýring
hefur alltaf verið sú að almiðstýrt
efnahagskerfi sé dæmt til að
hrynja. Að það er útilokað að á-
kveða sama verð á köku í Verko-
jansk og Leníngrad. Þess vegna
hlaut svona að fara og það var
aðeins spurning um hvort en ekki
hvenær kerfið hryndi til grunna.
Við þessar aðstæður sem
skapast hafa eystra og er margt
hægt að skrifa um fleira hafa
komið fram spurningar um
grundvallaratriði og þeir sem
svara skiptast í þrjá flokka: Þá
sem hafa tilheyrt hægri flokkum
sem hreykja sér af því að hafa
alltaf haft rétt fyrir sér og að hið
frjálsa markaðshagkerfi hljóti að
leysa allan vanda. I öðrum hópn-
um eru þeir vinstri menn sem
hafa gefist upp og eru álíka rugl-
aðir og margir forráðamenn
Austur-Þýskalands um þessar
mundir sem vita ekki sitt rjúk-
andi ráð. í þriðja flokknum eru
þeir sem reyna að draga al-
mennar skynsamlegar ályktanir
af því sem gerðist.
Nokkurgrund-
vallaratriöi sem
alltaf standa
upp úr
í þessari umræðu vil ég hins
vegar draga fram eftirfarandi
meginatriði:
í fyrsta lagi vil ég fyrir mitt leyti
hafna algeru markaðskerfi sem
ámóta fjarstæðu og almiðstýrðu
hagkerfi. Hvorugt gengur þó að í
kringum það séu reistir múrar í
eiginlegri eða óeiginlegri merk-
ingu. Alfrjálst markaðshagkerfi
gengur ekki vegna þess að það
brýtur niður manneskjuna í þágu
fjármagnsins. Þess vegna verða
að vera til skýrar lýðræðislegar
leikreglur sem geta alltaf þegar
þörf krefur takmarkað yfirgang
fjármagnsins.
Það er í öðru lagi ljóst hvað
sem öllu öðru líður að krafan um
jöfnuð er úrslitakrafa í stjóm-
málabaráttunni og verður það
um aldir.
I þriðja lagi er ljóst að siðræn
undirstaða okkar þjóðfélags þolir
það aldrei að fólk sé troðið niður í
svaðið í þágu fjármagnsins hvort
sem það birtist í vaxtaokri nauð-
ungamppboðum eða kjaraskerð-
ingu.
I fjórða lagi eru nú að koma á
dagskrá með vaxandi þunga ný
gildi umhverfisvemdar sem
munu setja svip sinn stöðugt
meira á stjórnmálabaráttu kom-
andi áratuga.
Og í fimmta lagi - og það er
mikilvægast á íslandi - munu
kröfurnar um sjálfstæði þjóðar-
innar og virðing fyrir menningar-
legum verðmætum þessa samfé-
lags á íslandi ráða úrslitum um
framtíð íslensku þjóðarinnar sem
slíkrar.
- Það er því þetta sem er á dag-
skrá:
- Lýðræði.
- Jöfnuður.
- Mannúðarviðhorf.
- Umhverfisvernd.
- Sjálfstæði.
Um hvert þessara grundvallar-
atriða mætti fara mörgum orð-
um, en til þess er ekki tóm að
sinni. Það skal hins vegar undir-
strikað með þessari grein að það
eru grundvallaratriðin sem skipta
máli en ekki umbúðirnar. Og það
skal ennfremur undirstrikað að
þessi meginatriði eru einnig for-
sendur grundvallarhugsjóna sósí-
alismans. Og á það skal loks bent
að Alþýðubandalagið er eini
stjórnmálaflokkurinn sem hefur
þessi grundvallaratriði öll í meg-
instefnu sinni; í stefnu Alþýðu-
bandalagsins eru ekki svör við
öllum spurningum en þar er að-
ferð við að leita svara við mörg-
um spurningum og flokkurinn á
sér þrátt fyrir allt heilsteypta hug-
myndafræði. Vandinn er hins
vegar sá að hugmyndaumræða
hefur verið drepin niður í seinni
tið og þess vegna hafa menn oft
misst sjónar á aðalatriðunum og á
samhengi hlutanna. Því miður
hefur stjórnmálaumræða undan-
farandi ára verið froða í vaxandi
mæli þar sem menn hafa í besta
falli skipst á merkimiðum en hafa
ekki fengist til þess að skyggnast á
bak við markmiðana eftir því sem
öllu máli skiptir.
Sérstaöa
og sjálfstæöi
Þessi grein hófst í Berlín. Það
er vegna þess að sá sem er þar í
nokkra daga um þessar mundir
verður fyrir sterkum áhrifum og
verður seint samur aftur. En það
er líka vegna þess að þar fær mað-
ur staðfest betur en nokkurs stað-
ar annars staðar að öfgarnar geta
aldrei átt við fyrir ísland og ís-
lendinga. Öfgarnar vestra eiga
heldur ekki við hér: Makaðshag-
kerfið þar leysir ekki vanda ls-
lendinga. Islendingar geta aldrei
orðið aðilar að Efnahagsbanda-
laginu ef við ætlum að halda sjálf-
stæði þjóðarinnar og ef við ætlum
að tryggja hér jöfnuð í lífskjör-
um. Starfsemi erlendra stórfyrir-
tækja gæti á svipstundu þurrkað
út efnahagaslegan grundvöll hins
menningarlega sjálfstæðis okkar.
Ferð um Berlín um páskana 1990
segir því fyrst og síðast við íslend-
inga: Við skulum ekki ánetjast
allsherjarkerfum né nýjum efna-
hagsbandalögum. Við skulum at-
huga okkar gang og reyna að
skapa okkur lífskjaraforsendur
úr sjálfstæði og sérstöðu íslensku
þjóðarinnar.
Þaö er til mikils
aö berjast
En enn hljóma svo spurningar
eins og þessi: Er nokkuð fyrir
okkar vinstri menn að gera? Get-
ur ekki íhaldið séð um hagkerfið
og okkar hlutur verður þá sá einn
að leiðrétta og endurbæta þar
sem markaðurinn fer offari.
Svona spurningar hef ég heyrt frá
sósíalistum sem bæta því við: Er
til nokkurs að berjast fyrir völd-
um þegar hugsjónir okkar
breytast í skrímsli í framkvæmd-
inni? Og mitt svar er þetta: Þó að
við viðurkennum að sjálfsögðu
vissa kosti markaðshagkerfisins
þá eigum við betra með að skilja
hættur þess en þeir sem eru ofur-
seldir trúnni á yfirburði þess.
Þess vegna er að sjálfsögðu enn
til mikils að berjast og hér á landi
sérstaklega fyrir Alþýðubanda-
lagið. Um það verður frekar rætt
í næstu grein.
Höfundur er menntamálaráðherra og
þingmaður Alþýðubandalagsins í
Reykjavík.
Laugardagur 21. apríl 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 7