Þjóðviljinn - 18.05.1990, Blaðsíða 16

Afengismisnotkun
— sjúkdómur
eða lærð hegðun?
Síöastliöna tvo áratugi hafa átt sér stað þýðingarmiklar breytingar á
fræðilegum skilningi á áfengismisnotkun. Gagnrýni hefur komið fram
á hinn hefðbundna skilning að áfengismisnotkun sé í eðli sínu sjúk-
dómur. Frá félagslegu og mannúðlegu sjónarmiði hafði sjúkdómshug-
myndin á sínum tima jákvæð áhrif í þá átt að breyta almennri afstöðu
fólks gagnvart áfengisvanda. í stað þess að fordæma og líta á áfeng-
ismisnotkun sem „aumingjaskaþ" eða sjálfskaparvíti var það viður-
kennt að áfengismisnotendur ættu rétt á aðhlynningu og meðferð.
Síðari tíma rannsóknar og athuganir á áhrifum áfengisnotkunar og
þróun áfengisvanda hafa leitt til þess að ný viðhorf og skilningur á
áfengismisnotkun hafa rutt sér til rúms. Margir vísindamenn á áfengis-
sviðinu, svo sem læknar og sálfræðingar, telja að réttara og gagnlegra
sé að líta á áfengismisnotkun sem lærða hegðun eða ávana fremur en
sjúkdóm. Með því að líta á áfengismisnotkun sem lærða hegðun
(ávana) en ekki sem sjúkdóm má þó ekki skilja sem svo að áfengism-
isnotendur þurfi ekki á aðstoð eða meðferð að halda. Öllu fremurgefur
þetta sjónarmið kost á aö skilja betur tilurð og þróun áfengisvanda og
gera meðferð árangursríkari fyrir hvern og einn.
í síðasta tölublaði tímaritsins
Geðhjálpar skrifar Ævar Árna-
son deildarsálfræðingur á deild
16 að Vífilsstöðum grein þar sem
hann reifar og þá skoðun að áf-
engismisnotkun sé ekki sjúkdóm-
ur og mögulegt sé fyrir marga áf-
engismisnotendur að þjálfa sig í
að ná betri stjórn á neyslu sinni.
Ævar hefur, ásamt Auði R.
Gunnarsdóttur sálfræðingi, efnt
til námskeiðs þar sem markmiðið
er að kenna áfengismisnotendum
að ná betri stjóm á áfengisneyslu
sinni.
Þau Auður og Ævar eru í við-
tali við Nýtt helgarblað í dag.
Ef misnotkun áfengis er ekki
sjúkdómur, hvað er hún þá?
Ávani, aumingjaskapur, lærð
hegðun? Ævar verður fyrstur fyrir
svörum:
Sjúkdómur í venjulegum skiln-
ingi orsakast af einhverri líffræði-
legri truflun, ekki satt? En
áfengis- og vímuefnaneysla er
eitthvað sem maður gerir og ekki
er vitað um neinar Iíffræðilegar
truflanir eða orsakir fyrir þeirri
hegðun. En hitt vitum við að of-
neysla áfengis og fíkniefna getur
leitt til sjúkdóma. Gjarnan
heyrist sagt að áfengismisnotkun
sé líkamlegur, andlegur og fé-
lagslegur sjúkdómur. Pá er verið
að vísa í þær afleiðingar sem mis-
notkunin hefur í för með sér þ.e.
að afleiðingar staðfesti að um
sjúkdóm sé að ræða. Þetta er
svipað því að segja að sáirænar og
félagslegar afleiðingar einstak-
lins sem fær alvarlegan sjúkdóm
t.d. eins og krabbamein séu not-
aðr til staðfestingar á því að hann
hafi krabbamein.
Það að gera ráð fyrir því að
áfengismisnotkun sé eitthvað
sem einstaklingurinn hafi fremur
en eitthvað sem hann gerir felur í
sér að eitthvað sé að inní einstakl-
ingnum. Á þennan hátt er áfeng- ■
ismisnotkun útskýrð sem líkam-
leg eða andleg truflun sem kallað
er áfengissýki (alkóhólismi). Hér
er um að ræða skýringu sem fer í
hring og skýrir akkúrat ekkert:
Hvernig vitum vjð að einhver
þjáist af áfengissýki? Jú, það er
þegar hann drekkur sér til skaða.
En hver er orsökin fyrir þessari
skaðlegu drykkju? Orsökin er áf-
engissýki. Hvað er áfengissýki?
Það er að drekka sér til
skaða...!!!
Þessi röksemdarfærsla sem
sjúkdómshugmyndin hvflir á er
eins óvísindaleg og hægt er að
hugsa sér og færir okkur engan
skilning á eðli áfengismisnotkun-
ar.
Það er einkum á sviði atferliss-
álfræði, heldur Ævar áfram, sem
þekking og skilningur á misnotk-
un hefur vaxið á síðari árum.
Kenningar um það hvernig hegð-
un lærist hafa gefið okkur nýjan
skilning á því hvernig fíknihegð-
un verður til og er viðhaldið.
Fíknihegðun er þá talin felast í
námi á óheppilegu atferlismun-
stri, Þ.e.a.s. misnotkun er í sama
flokki og slæmar venjur sem
maður tileinkar sér, hvor sem um
er að ræða drykkju, reykingar,
ofát, spilafíkn eða eiturlyfjan-
eyslu. Ekki er um að ræða að
hægt sé að fara yfir einhverja
ósýnilega markalínu sem skilur á
milli stjórnar og stjórnleysi í
þessu efni því öll áfengisneysla er
alitaf undir stjóm þeirra ferla
sem stjórna hegðun almennt.
Af kenningunni um áfengiss-
ýki hefur verið leidd sú staðhæf-
tng að forsendan fyrir árangri í
áfengismeðferð sé algert bind-
indi, segir Auður. Þannig sé hægt
að halda sjúkdómnum í skefjum
hugsun áfengismisnotandans og
hegðun hans þá sé mögulegt að
hafa áhrif á áfengisneyslu hans og
drykkjuvenjur. Rannsóknir á ár-
angri meðferðar sem beinist að
stjórn á neyslu, styðja ennfremur
þessa tilgátu og benda til þess að
sú trú manna að allir áfengismisn-
otendur geti ekki horfið til hófn-
eyslu sé á litlum rökum reist.
Þannig mætti ætla, miðað við nú-
verandi þekkingu, að bindindi
sem meðferðarmarkmið ætti
frekar að vera undantekning en
regla. Sú spurning sem liggur
fyrir fræðimönnum á áfengissvið-
inu og þeim sem vinna við áfeng-
ismál í dag ætti því fyrst og fremst
að snúast um það, fyrir hverja og
hvenær sé heppilegra að velja
stjórn á neyslu .eða bindindi sem
markmið í meðferð.
Áfengismisnotkun
og meðferð
-Nú hafa SÁÁ-menn sagt frá
því að stundum fái þeir fólk til
meðferðar, sem ekki eigi erindi
þangað, fólk sem sé ekki alkóhól-
istar. Er það þá ekki sá hópur
fólks sem telur sig sjúkt ánþessað
vera það, sem nœr stjórn á dryk-
kjunni á námskeiðum eins og því
sem þið bjóðið upp á?
Eins og málum er háttað hjá
S.Á.Á þá getur hver og einn sem
telur sig eiga við áfengisvanda að
stríða að eigin mati fengið með-
ferð, segir Ævar, sem getur haft
Ævar Árnason og Auður R. Gunnarsdóttir: Áfengismisnotkun er ekki
sjúkdómur heldur lærð hegðun sem hægt er að breyta. - Mynd
Kristinn.
œvilangt bindindi. Hvar er hægt
að draga mörkin og hvernig er
hœgt að velja inn á slíkt nám-
skeið?
Mótbárur gegn því að kenna
áfengismisnotanda stjórn á
neyslu hafa snúist um það, að
með því að innleiða slíka með-
ferðarnálgun væri verið að gefa
öllum áfengismisnotendum færi á
eða leyfi til að drekka ómælt þar
sem allir „alkóhólistar" notfæri
sér hvert tækifæri eða afsökun til
ÆvarArnason ogAuður Gunnarsdóttirsálfræðingar: Teljum að
áfengismisnotkun sé ekki sjúkdómur. Hafa efnt tiinámskeiðs
fyrir áfengismisnotendur sem vilja ná sjálfsstjórn á nýánþess
að fara í ævilangt bindindi
en ekki lækna hann. Stjórn á áf-
engisneyslu sem meðferðarmar-
kmið hefur því aðeins verið rétt-
lætanlegt í fáum undnatekning-
artilfellum. f samræmi við núver-
andi þekkingu okkar á áhrifum
áfengis og þróun áfengisvanda
bendir margt til þess að kenning-
in um áfengissýki standi höllum
fæti. Ekki hefur verið sýnt fram á
með óyggjandi hætti að líffræði-
legar erfðir eða líffræðilegar
truflanir orsaki það að að sumir
einstaklingar bregðist öðruvísi
við áfengi en aðrir. Ef að erfðaf-
ræðilegar rannsóknir leiða slíkt í
ljós, þá er samt sem áður ólíklegt
að hægt sé að skýra alla áfengism-
isnotkun með þeim hætti. Til
staðfestingar á því að um líffræði-
legar skýringar sé að ræða er sú
staðhæfing að einn lítill
skammtur af áfengi (fyrsta glas-
ið) setji af stað keðjuverkun sem
áfengismisnotandinn upplifir
sem óviðráðanlega fíkn í meira
áfengi. Rannsóknir í tilraunaað-
stæðum á þessari staðhæfingu
hafa leitt í ljós að þegar áfengism-
isnotanda er gefið áfengi og sagt
að hann sé að drekka óáfengan
drykk þá hefur þetta keðjuvið-
bragð ekki komið fram. Og á
hinn bóginn hefur honum verið
gefinn óáfengur drykkur og sagt
að hann væri að drekka áfengi þá
hefur það ýtt undir löngun í meira
áfengi. Þetta sýnir okkur, segir
Auður, að áfengisneysla ákvarð-
ast og stjórnast að miklu leyti af
hugrænum þáttum s.s. hugsun og
væntingum. Margar athuganir
hafa sýnt fram á að hegðun, hugs-
un, væntingar og viðbrögð í um-
hverfinu hafa áhrif á fíknihegð-
unina. Þessar niðurstöður benda
til þess að ef við getum haft áhrif á
það í för með sér að einstaklingar
sem eiga e.t.v. fyrst og fremst við
einhver geðræn vandamál að
stríða slæðist inn í meðferðina.
Hér skortir mikið uppá að
greining á vandanum fari fram
áður en til innlagningar kemur.
Þetta er svipað því að ég færi til
dæmis á Handlækningadeild
Landspítala og krefðist
innlagningar vegna bakverks og
fengi þar innlögn án nokkurrar
frekari skoðunar.
í þeim fræðum sem námskeið
okkar byggir á, er lögð mikil
áhersla á að greina nákvæmlega
áfengisvandann, segir Auður.
Þetta leiðir til þess að við höfum
möguleika á útiloka þá sem ekki
eiga heima í þessari tegund af
meðferð. Annað sem má nefna í
þessu samhengi er sú gagnrýni
sem kemur fram í því að þeir sem
geti lært að stjórna áfengisneyslu
séu í raun ekki „alkóhólistar" .
En samkvæmt þeirri skil-
greiningu sem við notum í áfeng-
ismeðferð er ekki um að ræða
eðlismun á mikilli eða lítilli
neyslu heldur stigsmun.
Sú vitneskja sem við höfum í
dag á möguleikum áfengismisn-
otenda til að ná betri stjórn á áf-
engisneyslu, segir Ævar, er sú að
slíkt meðferðarmarkmið hentar
ekki þeim sem eiga við alvarlegt
og langvarandi drykkjuvandamál
að stríða. Þetta undirstrikar
nauðsyn þess að nákvæm
greining á vandanum.
-Þið hafið efnt til námskeiðs
þar sem markmiðið er að kenna
misnotendum áfengis að ná stjórn
á drykkjunni. Slíkt hefur ekki ver-
ið í boði hérlendis áður. Þið teljið
þó að sú leið henti ekki öllum og
ákveðinn hópur verði að fara í
að fara á fyllerí. Einnig er óttast
að óvirkir „alkóhólistar“ gætu
freistast til þess að drekka á nýjan
leik. Samkvæmt þeim sem hafa
fengist við meðferð af þessu tagi
er fyrrnefnt andóf mjög svo orð-
um aukið og felur í sér vanmat á
getu þess sem misnotar áfengi til
að meta stöðu sína og möguleika
á raunhæfan hátt, segja Auður og
Ævar. Það að vera opinn fyrir
öðrum möguleika en bindindi
sem meðferðarmarkmiði er ekki
það sama og segja að annar valk-
osturinn sé betri en hinn, heldur
að báðir geti verið raunhæfir ög^
mögulegir.
Með greiningu á áfengisn-
eyslu, andlegu og líkamlegu ásig-
komulagi og félagslegri stöðu er
hægt að spá fyrir með nokkru ör-
yggi hverjum hentar slíkt með-
ferðartilboð.
Allflest meðferðartilboð áf-
engismisnotenda hér á landi mið-
ast við einstaklinga sem eiga við
verulega stórt áfengisvandamál
að stríða, segir Ævar. Áfengisn-
eyslan er þá venjulega komin á
það stig að afleiðingar hennar
hafa þegar haft verulega skaðleg
áhrif á líkmalega og andlega
heislu viðkomandi. Fjölskyldu og
félagstengsl eru rofin og atvinna
er illa stunduð eða viðkomandi
hefur misst vinnu vegna drykkju-
skapar.
Það að leggjast inn á sérdeildir
eða stofnanir til meðferðar við áf-
engisvanda er ógnandi fyrir
marga, segir Auður. Fordómar í
kringum „alkóhólisma“ og merk-
imiðnn sem áfengismisnotandinn
fær, þ.e. „alkóhólisti“, leiðir til
þess að sá sem misnotar áfengi á
erfitt með að sætta sig við að hann
sé frábrugðinn öðrum. í reynd
þýðir þetta að það tekur oft
langan tíma áður en misnotand-
inn viðurkennir áfengisvanda
sinn. Til verða hópar misnotenda
sem fela áfengisvandann í stað
þess að takast á við hann. Ein-
hverjum innan þessa hóps tekst
að breyta drykkjuvenjum sínum
af sjálfsdáðun, en hjá öðrum
verður þetta sívaxandi vandamál.
Áfengismeðferð án innlagnar
getur virkað minna ógnandi fyrir
þennan hóp heldur en nokkra
vikna einangrun á meðferðar-
stofnun, segir Ævar. Einnig
hlýtur það að vera kostur í áfeng-
ismálum að aðstoð berist áður en
skaðvænleg áhrif áfengisins
verða stærri og afleiðingarn-
ar meiri.
Það sem við viljum meðal ann-
ars gera með því að bjóða upp á
námskeið í stjórn á áfengisneyslu
er að ná til fólks fyrr, þ.e. áður en
vandinn er orðinn mjög mikill,
segir Auður.
Námskeiðið sem við erum með
í gangi núna, segir Ævar, hófst
um miðjan aprfl, og er sniðið eftir
fyrirmyndum frá Noregi, Dan-
mörku og Bandaríkjunum. í
þessum löndum er boðið upp á
slíka meðferð samhliða meðferð
sem hefur ævilangt bindindi að
markmiði og þar hefur rutt sér til
rúms þessi nýi skilningur að of-
drykkja sé ekki sjúkdómur held-
ur lærð hegðun sem hægt er að
' aflæra.
Á námskeiðum sem þessu er
lögð áhersla á að hafa litla hópa
(8-10 manns) til að hægt sé að ná
til hvers og eins. Þátttakendur
koma saman með jöfnu millibili í
tólf skipti, tvo klukkutíma í senn.
Við höfum það sem viðmið á
námskeiðinu, segir Auður, að
virða óskir hvers einstaklings um
markmið í áfengisneyslu en
auðvitað reynum við, sem fag-
fólk, að hjálpa hverjum og einum
að taka skynsamlega ákvörðun
um heppilegt markmið.
Á námskeiðinu er meðal ann-
ars fræðsla um áhrif áfengisn-
eyslu og þróun áfengisvanda.
Einnig eru verklegar æfingar sem
beinast að því að hjálpa þátttak-
endum að gera sér betur grein
fyrir drykkjuvenjum sínum og
ástæðum og afleiðingum eigin
misnotkunar. Ennfremur er fjall-
að um mannleg samskipti, við-
brögð við streitu og kvíðastjórn
þannig að þátttakendur öðlist
betri færni í að takast á við dagleg
vandamál. Einnig að koma auga
á samhengið á milli áfengi-
svanda, aðstæðna og lífsstíls.
-vd
16 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 18. maí 1990