Þjóðviljinn - 13.07.1990, Page 10

Þjóðviljinn - 13.07.1990, Page 10
Okkar tími ætti að hafa mikla þörf fyrir sögu r Ami Bergmann ræðir við Loft Guttormsson um doktors- ritgerð hans um uppeldi og samfélag á upplýsingaröld Á laugardaginn var varði Loftur Guttormsson dósent doktors- ritgerð í sagnfræði um efnið „Uppeldi og samfélag á íslandi á upplýsingaröld". Hér er um að ræða syrpu smærri og stærri ritsmíða Lofts sem fjalla um spumingar á borð við þess- ar hér Hvemig var uppeldi ungviðis háttað hér á landi á þeim tíma sem kenndur er við upplýsingu (ca 1750-1830), hvaða nýmæli báru upplýsing- armenn fram og hvemig gekk þeim að fylgja þeim eftir, hvem- ig kom upplýsingunni saman við þá alþýðumenningu sem fyrir var í landinu? Og áður en lengra er haldið: við getum minnt blaðsins lesara á það, að helstur höfðingi upplýsingar- manna var Magnús Stephen- sen. Það var hann sem vildi láta skynsemina upplýsa, leið- beina og innþrykkja trúar- bragðanna lærdómum, af- klæða þá myrkvum dularklæð- um, reka hjátrú í útlegð en upp- götva náttúrlegar orsakir til margs sem áður hafði verið eignað yfirnáttúrlegum verkum og einatt djöfulsins. Hann vildi breiða út lögspeki, náttúrufræði og önnur smekkfull snotur vís- indi og ummynda þenkingar- hátt landsins sona frá harðýðgi og fúlu drambi til mannúðlegri umgengni og mildari siða. (Vitnað lauslega í Eftimnæli átj- ándu aldar.) Hvers vegna sagnfræði? Er nú skemmst frá að segja að doktorsvöm fór hið besta fram, andmælendur, þeir Ingi Sigurðs- son og Gísli Gunnarsson, töldu að hér færi merkilegt framlag til ís- lenskrar menningarsögu, land- vinningar ættu sér stað í íslenskri sagnfræði. Loftur Guttormsson er fæddur á Hallormsstað 1938. Hann lauk stúdentsprófi frá Menntaskólan- um á Akureyri 1957 og licence- es-lettres-prófi frá Parísarháskóla haustið 1964. Siðan stundaði hann kennslu við gagnfræðastigið í Reykjavík þar til 1967 að hann réðist sem kennari í félagsfræði og sögu við Kennaraskólann og hefúr starfað þar síðan - sem lekt- or eftir að skólinn var færður á háskólastig 1971 og sem dósent síðan 1983. Það var einmitt 1983 að út kom bók Lofls, „Bemska, ungdómur og uppeldi á einveldis- öld”. En hún er um margt forspil þeirrar doktorsvamar sem nú hef- ur fram farið og sýndi m.a. hve vel Lofti lætur að tvinna saman hugarfarssögu og lýðfræði og setja sérstæða íslenska sögulega reynslu í alþjóðlegt samhengi. I upphafi doktorsvamar hafði Loftur getið um þijá höfunda ólíka, sem hver með sínum hætti vakti hjá honum „tilfinningu fyrír breytileika tímans og sögulegri dramatík” - Halldór Laxness, Karl Marx og Stefan Zweig. Og fyrsta spuming í því viðtali sem hér fer á eftir snýr einmitt að þessu upphafi: hvers vegna piltur að austan sneri sér að sagnfræði á sínum tíma. - Menntskælingar sem ein- hvem áhuga höfðu á þjóðfélaginu á sjötta áratugnum, segir Loftur, þeir hlutu að hugsa um sagnfræði, því allt annað sem laut að félags- vísindum var sem lokuð bók í þeirra nánasta umhverfi. Hinn rétti lykill - Heldurðu að þú hafir búist við að finna í sagnfræði lykilinn eina og rétta að gátum samfé- lagsins? - Það er ekki gott að segja. Það getur verið að út frá grófum hugmyndum um marxisma sem ég hafði þá komist i kast við hafi ég að einhverju marki gengið með slíkar grillur. En þær hopa fljótt, það var svo langt frá því að saga eins og hún var iðkuð í vest- rænum háskólum og þá í Frakk- Iandi gengi fyrir slíkum sjónar- miðum. Þetta var viðurkennd akademísk fræðigrein og ekki spurt frekar að því hvers vegna menn vom að iðka hana. 1 inn- gangsfræðum um söguspeki, sögu greinarinnar, fékk maður að heyra ýmislegt sem var líklegt til að opna augun fyrir takmörkun- um hvers söguskóla, fyrir því að hver kynslóð litur sínum augum á söguna. Það var líka merkileg upplif- un að stökkva frá því sögulausa íslandi (sögulausu í þeim skiln- ingi að þar var fátt sýnilegt i um- hverfmu sem minnti á fortíðina) yfir til Provence í Suður-Frakk- landi þar sem margt er um minjar sem teygja sig árþúsundir aftur í tímann. Það er undmnarvert að standa frammi fyrir rómverskri vatnsleiðslu á 3-4 hæðum sem staðið hafði af sér 2000 ár. Ég held þetta hafi líka hjálpað til að skapa áhuga á fortíðinni í sjálfri sér, án ákveðins tilgangs. Tískusveiflurnar hröðu - Nú gerist það í sagnfræðum sem víðar, að tiltekin viðhorf eru rikjandi hverju sinni - á einu méli eru allir í hagsögu, á öðru í kvennasögu, á hinu þriðja í hug- arfarssögu, og allt er þetta rekið með nokkrum gassa sem vill gera sem minnst úr öllum sem ekki dansa með, ekki satt? - Ef maður vill vera víðsýnn þá er vel hægt að fagna slíkum sveiflum, segir Loftur. Vegna þess blátt áfram að auðvitað er það eitthvað nýtt sem hver þeirra ber fram. En það sem manni kann að ofbjóða - eftir því sem ár fær- ast yfir mann og þar með viss í- haldsssemi - er sú þröngsýni sem þessar tískubylgjur bera um leið með sér. Ákafi þeirra í að afskrifa allt sem fyrir var. Þetta heíur farið mikið i taugamar á mér. Ég kom til Kaupmannahafhar árið 1973 til ársdvalar og hvað blasir þá við í bókabúðum borgarinnar? Þar var allt útbíað í marxisma. Eflir bók- um sem uppi voru hafðar að dæma höfðu öll mannleg fræði þá gengist undir jarðarmen marx- isma. Þetta kom mér, gömlum kaldastríðsmarxista, ónotalega og spánskt fyrir sjónir. Hvað hafð gerst? Síðan kom ég aftur til Kaupmannahafnar upp úr 1980 og viti menn: þá er eins og Marx karlinn hafi aldrei verið til, það var búið að afskrifa hann. Að baki þessu jafnvægisleysi liggur blátt áfram hvimleið markaðsstýring á hugmyndamarkaði, sem stillir allt inn á eitt á hverjum tíma. Þetta verður eins og hver annar biss- ness þar sem tískuveislur ganga yfir með undraðahraða. Það má spyrja: er þetta fijór jarðvegur sem góð fræði spretta upp af? Ég efast um það. Hér heima - Eru Islendingar jafnkapp- samir sveifumenn og aðrir? - Nei það held ég ekki og þar njótum við okkar sveitamennsku. Eg segi þetta ekki í neinum þjóð- rembutón, stundum byrgja menn sig hér heima um of fyrir nýjum straumum - en eitthvað jákvætt má lika sjá í okkar einangrun, okkar sveitamennsku. Ef við lítum yfir þróun í sagn- fræði hér hjá okkur sl. 20 ár eða svo, þá sjá menn mjög áberandi og veigamikla breytingu að því er varðar það, hvað er talið forvimi- legt í fortíðinni. A áttunda ára- tugnum og fram á þann níunda ryður félagssagan sér til rúms með afgerandi hætti - ca 10-15 árum síðar en á meginlandinu. Svo hefúr á síðustu árum gengið yfir hugarfarssögubylgja, sem hefur gefið mönnum kærkomið tækifæri til að veita Islendinga- sögunum vissa uppreisn æru sem heimildum um hugmyndaheim miðalda. En það var um tíma svo komið að sagnfræðingar vissu hreint ekki hvað þeir ættu við ís- lendingasögur að gera. Að kafa í upplýsingaröld - Nú hefur þú sjálfur einmitt verið að garfa í félagssögu og hugarfarssögu... - Já ég hefl reynt að spyrða þetta saman. Það er einna mest á- berandi í Bemskubókinni sem kom út 1983. Síðan má segja að annað hafi verið í eðlilegu fram- haldi af henni. Ég fékk tækifæri til að leggja í púkk ýmislegt um sögu uppeldis og uppffæðslu, og það rímaði ágætlega við löngun mína til að kafa svolítið dýpra í upplýsingaröld. - Sumir segja: það eina sem menn geta breytt er fortíðin. Og hverju hefur þú „breytt” með þínum athugunum? Hvað varst þú - i stuttu máli sagt - að gera? - Svo ég nú grípi á einum punkti gagnrýni andmælanda við doktorsvöm: það var kvartað yfir því að niðurstöður mínar væm kannski ekki eins veigamiklar og umfang rannsóknanna gæfi tilefni til. Nokkuð til í því - og stafar af þvi að mjög margt sem ég dreg fram um hugmyndagóss uppiýs- ingarinnar lætur nokkuð kunnug- lega í eyrum. Það sem kann að vera nýtt er tengt þvi að góss þetta er sett í nýtt samhengi. Til dæmis með því að skoða nánar tengslin milli hins evrópska baksviðs og íslensks jaðarsamfélags. Eða þá með því að skoða betur en áður var gert hvemig hugmynda- straumar hanga saman - t.d. heit- trúarstefnan og upplýsingin. Leggja meiri áherslu en áður var gert á það, hvemig hinar upplýstu hugmyndir, sem utan ffá koma litast og markast af félagslegum veruleika hér á landi. En þetta kemur til dæmis fram í því, að upplýsingarpostular leggja mikla áherslu á að heimfæra uppeldis- boðskap sinn upp á heimilin eins og þau eru - með óvandabundið vinnufólk innanstokks, því is- lenska heimilið býður ekki upp á það að hér sé boðuð ný borgara- leg fjölskylduímynd eins og í Evrópu, til þess hefði þurft að vera hægt að stía á milli bama húsráðenda og vinnuhjúa. Enn er þess að geta að ég hefi reynt ffek- ar en aðrir að greina Ijós eða dul- in átök sem voru samfara hinum nýja boðskap upplýsingarmanna. Að lesa og skrifa - Hvað varð svo um boðskap upplýsingarmanna, hvemig gekk þeim að ryðja honum braut? - Tökum það til dæmis, sem engin ný tíðindi eru, að píetism- inn, heittrúarstefnan, hún setti ffam kröfú um að lestrarkunnátta væri skilyrði fyrir því að ungling- ur mætti fermast. Þegar þessi pí- etíska krafa er skoðuð frá sjónar- hóli upplýsingarmanna er það mjög áberandi hve ósáttir þeir em við það hve þröngt verksvið í rauninni er ætlað þessari lestrar- kunnáttu - hún er til þess ætluð að lesa á guðsorðabækur. Þeirra við- leitni er svo í því fólgin að gera þetta læsi að lykli að umheimin- um og hagnýtri þekkingu. Þar með talið þurfi menn að geta unn- ið með hugmyndir og fest þær á blað - þeir beijast fyrir skriftar- kunnáttu sem píetistar höfðu eng- an áhuga á. Þessi viðleitni til að rýmka notkun lestrarkunnáttu kemur svo skýrast fram í bókaút- gáfu upplýsingarmanna. Tilveruréttur bemskunnar Svo dæmi sé tekið af því í boðskapnum sem ekki getur tekið á sig áþreifanlegt form, þá skal nefna að bemskunni reyndu þess- ir menn að gefa gildi sem sér- stöku æviskeiði sem virða bæri, halda því til streitu að böm hefðu sérstakar þarfir en væni ekki barasta litlir fúllorðnir. I þessu fólst það líka, að leikir bama væm ekki metnir sem óþarfi og bæm vitni um leti og aðra ó- dyggð, einnig þeir gætu verið uppbyggilegir og markverðir. Þessir menn beittu sér líka fyrir margskonar umbótum á meðhöndlun bama - til dæmis fyrir því að mæður gæfu bömum bijóst. Þrifnaður var þeim og hjartfólgið mál - og reyndar skemmtilegt að skoða það hvem- ig barátta Halldórs Laxness á tutt- ugustu öld fyrir þrifnaði er eins og í beinu framhaldi af amstri uppbyggingarmanna. Bækur og menn Það getur svo verið erfitt að alhæfa um þann árangur sem náð- ist. Niðurstaðan fer þá ekki síst eftir því hvaða þátt mála maður hefúr í sigti. Það var vissulega mikill árangur að gera fólk holt og bolt stautandi á bók - en það gerðist einmitt á upplýsingaröld. En lítil breyting varð á þessum tíma á skriflarkunnáttu fólks. Við stóraukna útbreiðslu lestrarkunn- áttu tengist svo bókaútgáfa, sem var á þeim tíma ekkert minna en bylting. Prentlist hafði alllengi átt heima í landinu, en hún var nær eingöngu höfð til að breiða út guðsorð - nú fór fyrst að koma á prent veraldlegt efni svo um mun- aði. Heimili á Islandi vom liðlega 7000 á þessum tíma og upplög á bókum sem Magnús Stephensen gaf út vom kannski 600-800 eða jafnvel þúsund eintök (t.d. „Handbókar íyrir hvem mann”) Það munar um minna. Sum þessi rit urðu mjög útbreidd og vinsæl eins og Ræður Hjálmars á Bjargi, þar sem faðir er látinn ræða upp- byggilega við böm sín, leiðbeina þeim um störf og makaval og fleira. En þegar þetta er sagt ber þó að hafa í huga, að þegar á heildina er litið er hlutfall verald- legra bóka á heimilum enn lágt á íslandi við lok þessa tímabils. Óþreyja og árangur - Magnús Stephensen kvartar stundum yfir því að hægt gangi... - Það er eins og fyrri daginn: slíkt vonbrigðatal er mælistika á óþreyju umbótamannsins, kapp- sömum manni finnst alltof hægt ganga. Og Magnús er líka reiðu- búinn til að halda hinu á loff: hve mjög upplýsingunni hafi fleygt fram. En svo er annað: Ef við lítum á þau tæki sem þessir landsfeður, Magnús og fleiri, höfðu til þess að hafa áhrif á viðhorf fólks, þá em þau ósköp léleg miðað við nú- tímaaðstæður. Það em engir skól- ar starfandi. ísland er jafnskóla- laust samfélag við lok tímabilsins og í upphafi þess. Það er bara tvennt til þá sem hægt er að kenna við fjölmiðlun í okkar tíma skiln- ingi. Annarsvegar sá boðskapur sem prestar fóm með í kirkjum (og gat verið mjög upp og ofan með það hvemig til tókst að gera þann boðskap upplýstan í „praktískum kristindómi” eins og þá var að orði kveðið). I annan stað var svo bókaútgáfan - en það er eins og fyrri daginn: hver veit hvað verður um bók og hvaða á- hrif hún hefúr eftir að hún er farin á kreik? Amast við alþýðuskemmtun - Upplýsingarmenn ömuðust við því sem þeir kölluðu lygasög- ur og ólundarrímnagól og hel- vísku bulli sem aftrar almenningi frá því að leggja stund á „sannan fróðleik”. Þama er komið aðþví sem þú kallar upplýsingu gegn alþýðumenningu... 10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 13. júlí 1990

x

Þjóðviljinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.