Þjóðviljinn - 07.09.1990, Síða 9

„Röðun á unglingastigi er orðin áberandi. Sterk andstaða virðist í uppsigl-
ingugegn blöndun fatlaðra og ófatlaðra ískóla. Eða eins og einn skólamaður
orðaði það fyrir skömmu: „Þessi grey eiga heima á stofnunum, þau eiga
ekkert með að draga grunnskólann niður í svaðið. Hvernig læknuðum við
ekki berkla á sínum tíma, jú, við söfnuðum þeim saman á stofnun og
einangruðum þá“, “ segir m.a. ígreih Arthúrs.
Já, lesandi góður, kuldinn er farinn að hafa áhrif inn í skólakerfið.
Þær breytingar er hafa orðið á
íslensku þjóðfélagi á umliðnum
áratugum hafa ekki hvað síst haft
djúpstæð áhrif á fjölskylduna og
uppeldishlutverk hennar. Bæði
réttindabarátta kvenna og at-
vinnuþátttaka þeirra sem og
krafa atvinnulífsins hafa gert það
að verkum að báðir foreldrar
vinna nú utan heimilis. Lág laun
og mikill fjármagnskostnaður
vegna íbúðarkaupa og óhagstætt
lánakerfi hafa ekki síður knúið á
um atvinnuþátttöku beggja for-
eldra. Þessir óhagstæðu þættir
hafa beint foreldrum inn í langan
vinnudag. Sú vinnuþrælkun sem
hér viðgengst, á líklega ekki sinn
líka í nálægum löndum.
Öll vitum við að börnum er
afar mikilvægt að fjölskyldan
móti sameiginlega sterka um-
gjörð uppeldis, hlýju og festu.
Fyrstu ár ævinnar eru mjög mót-
andi fyrir persónugerð og þroska
einstaklingsins. Við þau ytri sam-
félagsskilyrði er hér hafa verið
nefnd að framan, með löngum
vinnudegi og fjárhagsáhyggjum
hefur uppeldis- og umönnunar-
hlutverk fjölskyldunnar stórlega
veikst. Álagið á ungum foreldr-
um er mikið og allt of margir
kikna undan því. Ein afleiðing
þessa er stóraukin skilnaðartíðni
hér á landi, oft á tíðum með til-
heyrandi sársauka fyrir börnin.
Löngun okkar til að nálgast
fullkomnun í veraldlegum gæð-
um hefur leyst úr læðingi eyði-
leggjandi öfl af margvíslegum
toga er bitna af fullum þunga á
börnum í dag og í næstu framtíð.
Slæm uppvaxtarskilyrði barna í
íslensku samfélagi er eitt þeirra.
Nýir
uppalendur
í mörgum tilvikum hafa nýir
uppalendur tekið við uppeldinu.
Uppalendur með sterkari
mótunaráhrif en dæmi eru um
áður. Hér er átt við sjónvarp og
myndbandavæðinguna, er hér
hefur dunið yfir með meiri
þunga, en víðast hvar annars
staðar.
Þeir eru margir sem halda því
fram að þessir nýju uppalendur
hafi eyðilagt hinn verndaða heim
barnæskunnar og barna-
menningu byggða á bókinni.
í könnun Þorbjarnar Brodda-
sonarkemurm.a. íljós að horfun
á sjónvarp og myndbönd hafa
tvöfaldast á 10 ára tímabili, á
meðan bókalestur dregst stórlega
saman meðal barna og unglinga.
Þegar erlenda gesti ber að
garði sannast oft það forn-
kveðna, að glöggt sé gests augað.
Norskur kunningi minni benti
mér á, að sér þætti annkannalegt
hve mjög auglýsingar beindust að
unglingum. „Þeir virtust vera sá
neysluhópur sem fyrst og fremst
væri höfðað til. Tískuklæðnaður
væri hér meira áberandi heldur
en annarsstaðar á Norður-
löndurn." Höfum við gert okkur
grein fyrir því, hvað sjónvarp,
myndband og auglýsingar hafa
gríðarlega sterk uppeldismótandi
áhrif á börn og unglinga?
Fá börn ekki að
vera börn?
í stórfróðlegu erindi Baldurs
Kristjánssonar, sálfræðings, á
ráðstefnu Barnaheilla sl. vor,
benti hann m.a. á, hve þung
ábyrgð væri sett á ung börn hér á
landi. íslensk börn njóta almennt
minni leiðsagnar og verndar full-
orðinna en tíðkast annars staðar
á Norðurlöndum. Hér er vissu-
lega hreyft athyglisverðu máli.
Þar eð báðir foreldrar vinna
utan heimilis vegna þjóðfélags-
aðstæðna, vex ábyrgð barna á
eigin lífi og yngri systkina stór-
lqga. Mörgþeirra koma sér sjálf í
skólann, sjá um að koma yngri
systkinum í skólann, fá sér að
borða í hádeginu, gefa þeim yngri
Miljarða skuldir verðbólgu-
kynslóðarinnar við böm sín
að borða o.s.frv. Börn ferðast ein
og óvarin í umhverfi sínu. Á
síðastliðnu ári komu 11.000 börn
6 mán til 14 ára á slysadeild.
Uppeldishlutverk foreldra er
um margt komið yfir á börnin.
Leikurinn og ævintýraheimur
barnæskunnar víkur fyrir hinum
harða heimi raunveruleikans.
Nörn eru tekin í fullorðinna tölu
miklu fyrr hér á landi en t.d. á
Norðurlöndunum. Vinna barna
og unglinga er hér langtum meiri
en þar.
Hinn harði
heimur—hver er
sinnargæfu
smiður
í hinum kaldrifjaða heimi
kvikmynda og myndbanda, þar
sem hraði og ofbeldi ræður ríkj-
um, nú um stundir, er hinn
miskunnarlausi „action“-maður
allt í öllu.
Hann er sinnar gæfu smiður í
baráttunni við önnur fól og öll
meðul eru notuð. Árangurinn
skiptir öllu.
Ef við lokum augunum fyrir
hinu kaldranalega uppeldisum-
hverfi barna og unglinga og yppt-
um aðeins öxlum, verðum við
gangverk í feigðarflani næstu
kynslóðar. Afskiptaleysi gagn-
vart ofbeldinu sem viðgengst í
samfélaginu, kann að verða upp-
vakning nýrrar tegundar barna,
miskunnarleysis og ofbeldis.
Aðeins með markvissu starfi í
leikskólum og grunnskólum tekst
okkur hugsanlega að hindra að
hinir kaldrifjuðu þættir í fari
mannsins nái yfirhöndinni í
samfélaginu. Ef ekkert er að gert
skapast sú hætta, að við ölum upp
kynslóðir sem einkennast af
framkvæmdargleði án tillits til
siðferðiskrafna og afleiðinga fyrir
aðra. Mér sýnist margt í við-
skiptasiðferði hér á landi ein-
kennast nú þegar af þessu. Kuld-
inn og tillitsleysið sjáum við í
markvissum gjaldþrotum og fjár-
glæfrum harðsvíraðra fjárglæfra-
manna í sókn eftir hámarks-
gróða. Saklausir einstaklingar,
sem verða fyrir barðinu á þessum
aðilum, skipta þá engu. Kuldinn,
sem hluti siðmenningar okkar er
óþægileg staðreynd.
Skólinn
Nú þegar skólastarfið er að
hefjast og bömin streyma inn í
skólana á ný, er rétt að velta fyrir
sér uppeldishlutverki skólans.
í grannskólalögum og erindis-
bréfi kennara er að finna ítarlegri
ákvæði varðandi uppeldi og
mótun, en fræðslu, m.a. í mark-
miðsgrein laganna 42. gr. og 43.
gr. svo að dæmi séu tekin. í
nefndaráliti um endurmat á störf-
um kennara frá 1985 segir m.a.:
„Hlutverk skólans er því ekki
einungis að miðla þekkingu,
heldur einnig að kenna nemend-
um að afla sér þekkingar, þjálfa
samstarfshæfni, sýna tillitssemi
og umburðarlyndi og auka skiln-
ing þeirra á sjálfum sér og um-
hverfi sínu.“
í nýrri aðalnámsskrá fyrir
grunnskóla er uppeldishlutverk
skólakerfisins rækilega undir-
strikað. 1 hinum kalda heimi
sérhagsmuna, er uppeldishlut-
verk skólans brýnna en nokkra
sinni fyrr. Virðingin fyrir ein-
staklingnum og séreinkennum
hans og virðingin fyrir mis-
munandi skoðunum, þjálfun í fé-
lagsfærni og mannlegum sam-
skiptum er forsenda fyrir, að
okkur takist að koma í veg fyrir
að kuldinn taki yfir samfélagið.
Kennarar og skólastjórnendur
í Reykjavík finna í æ ríkara mæli
fyrir félagslegum og tilfinninga-
legum erfiðleikum nemenda í
skólakerfinu. Ofbeldi og einelti
virðist færast í vöxt innan skól-
anna, á skólalóðinni og í um-
hverfinu. Síðastliðinn vetur voru
tíð blaðaskrif vegna þessa.
Skólinn er ekki eyland, ein-
angraður frá samfélaginu, hann
er hluti samfélagsins og þegar hið
félagslega vistkerfi samfélagsins
verður fyrir skakkaföllum hefur
það óhjákvæmilega áhrif á skóla-
starfið.
Stórir skóla og fjölmennar
bekkjardeildir, eins og eru í
Reykjavík, eru erfiðari í stjórnun
en litíir skólar og litlar bekkjar-
deildir. Því vill það oft verða svo,
að erfitt reynist að sinna ein-
staklingnum og þörfum hans.
Við þær aðstæður er hér hefur
verið dregið fram skapast oft sú
hætta, að vonbrigði manna
beinist að leit að blóraböggli.
Mér virðist sem sterk öfl í samfé-
lagi okkar beini spjótum sínum í
ríkara mæli að þeim, sem ein-
hverra hluta vegna eiga erfitt
með hið hefðbundna bóklega
nám. Þeir eru taldir „draga“ hina
duglegu niður.
Röðun á unglingastigi er orðin
áberandi. Sterk andstaða virðist í
uppsiglingu gegn blöndun fatl-
aðra og ófatlaðra barna í skóla.
Eða eins og einn skólamaður orð-
aði það á fundi fyrir skömmu:
„Þessi grey eiga heima á stofnun-
um, þau eiga ekkert með að
draga grunnskólann niður í svað-
ið. Hvernig læknuðum við ekki
berkla á sínum tíma, jú, við
söfnuðum þeim saman á stofnun
og einangruðum þá.“
Já, lesandi góður, kuldinn er
farinn að hafa áhrif inn í skóla-
kerfið.
Ábyrgð stjórn-
valda — syndir
verðbólgukyn-
slóðarinnar
Nú mætti halda að stjórnvöld
síðustu áratuga gerðu sér fulla
grein fyrir því ástandi er hér hefur
verið að skapast og hefðu gert
viðeigandi ráðstafanir til að mæta
þessum breyttu uppeldisskil-
yrðum barna í samfélaginu. ís-
lendingar gengju á undan öðrum
þjóðum með góðu fordæmi. Hér
væri búið að:
- Móta markvissa fjölskyldu-
pólitík.
- Byggja upp leikskóla - heils-
dags - hálfsdags vistun fyrir öll
börn.
- Koma á einsetnum skóla,
eins og í öðrum siðuðum löndum.
- Koma á skólamáltíðum.
- Byggja upp heildstæða fé-
lagsmálaþjónustu.
- Koma á skipulagðri fjöl-
skylduráðgjöf.
- Styrkja réttarstöðu barna og
festa þjóðréttarsamninga um
málefni barna í landslög.
- Styrkja mannréttindaákvæði
í lögum.
- Þýða, kynna og efna til um-
ræðna hér á landi um nýgerðan
Barnasáttmála Sameinuðu þjóð-
anna.
- Festa Barnasáttmála Sam-
einuðu þjóðanna inn í lög er
varðar börn og ungmenni, eins og
nú er verið að gera í öðram
löndum.
Svo að fáein dæmi séu tekin.
Börn hafa orðið að fórna miklu
í sókn verðbólgukynslóðarinnar
fyrir veraldleg gæði. Miljarðar
hafa verið fluttir frá upp-
byggingarverkefnum, svo sem
skóla og dagvistun. Er ekki kom-
inn tími til þess, að þessu fjár-
magni sé aftur skilað? Er verð-
bólgukynslóðin orðin svo hel-
tekin kuldanum, að hún sé ekki
lengur fær um að skila því sem
hún hefur tekið?
Eru fórnir bamanna ekki orð-
nar nógu miklar?
Arthúr Morthens er varaformaður
Barnaheilla og sérkennslufulltrúi hjá
Fræðsluskrifstofu Reykjavíkur.
Arthúr
Morthens
skrifar
Föstudagur 7. september 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SIÐA 9