Dagblaðið Vísir - DV - 24.08.1996, Blaðsíða 30

LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 1996 JLlV
3» menning
Greg Gatenby. rithöfundur frá Kanada:
Hann stýrir stærstu
bókmenntahátíð í heimi
Greg Gatenby - Kanadamaður á höttunum eftir íslenskum rithöfundum.
Greg Gatenby er á íslandi til aö
velja rithöfunda á stóra norræna
lista- og bókmenntahátíð sem halda
á í Toronto í Kanada í júní á næsta
ári. Hann er þaulvanur slíkum
verkum. Á hverju ári í október held-
ur hann bókmenntahátíð í glæsileg-
um listasölum við höfhina i Toronto
- og hann fullyrðir að hún sé sú
stærsta í heimi. Þetta er breiðvax-
inn maður og geislar af orku; hann
er sjálfur rithöfundur, en við tölum
ékki um það núna heldur samskipti
hans við aðra rithöfunda.
Upphafið
Hvernig byrjaði
þetta œvintýri?
Það er saga að segja frá því. Þeg-
ar kosningar stóðu fyrir dyrum árið
1972 var Trudeau, forsætisráðherra
Kanada, dauðhræddur um að flokk-
ur hans myndi tapa flestum þing-
sætum sínum í Toronto. Hann sá að
hann yrði að grípa til örþrifaráða,
og daginn fyrir kosningar tilkynnti
hann að stjómin hefði keypt gömlu
hálfónýtu vöruhúsin við gömlu
höfnina sem voru ekki lengur notuð
og ætlaði að gefa Torontobúum þau.
Þeir mörðu kosningamar, og nú
varð að finna leið til að nýta þessi
hús. I stuttu máli sagt var milljón-
um dala eytt í það á næstu mánuð-
um að gera þau upp og allt hafnar-
svæðið, alls fjörutíu hektara: opna
þar kvikmyndahús, sýningarsali og
leikhús, bjóða þangað heimsfrægum
söngvurum og dönsurum til að tæla
almenning á staðinn - til að geta
sagt; þama sjáið þið, þetta var frá-
bær hugmynd! Staðurinn var kall-
aður Harbourfront - Hafnarbakkinn
- og það var mokað í hann pening-
um.
Ég vann hjá útgefanda um þetta
leyti en hafði á háskólaámnum rek-
ið kaffihús þar sem listamenn tróðu
upp, og 1975 var ég beðinn að taka
að mér bókmenntadeildina á Hafn-
arbakkanum. Ég tók boðinu. Upp-
lestrarkvöldin voru orðin nokkuð
kunn í héraðinu þegar þetta var og
skáld vom farin að sækjast eftir að
koma þar fram. Og nú fór ég skipu-
lega að bjóða til mín virtum skáld-
um og rithöfundum hvaðanæva af
landinu. Sum höfðu aldrei lesið upp
opinberlega þó að þau væra bæði
gömul og fræg, og þessi kvöld urðu
fljótlega landsþekkt.
Upplestrarkvöldin vom og eru
enn reglulega einu sinni í viku, á
þriðjudögúm. Þrjú skáld koma fram
á kvöldi, hvert þeirra les í hálftíma
í mesta lagi, og ég er harður í hom
að taka ef þau fara fram yfir tím-
ann!
Kvíarnar færðar út
Árið 1976 hringdi til mín kona
fyrir hönd vinar síns sem var all-
þekktur enskur rithöfundur á flótta
undan skattinum í heimalandi sínu.
Hann var ljóðskáld, og hundleiður á
fátæktinni hafði hann skrifað eina
skáldsögu, ljósbláa, sem sló í gegn,
honum til stórrar furðu. Hann
græddi svo mikið á henni að endur-
skoðandinn hans ráðlagði honum
að fara úr landi ekki síðar en undir
eins til að sleppa við tekjuskattinn
sem þá var geysilega hár í Englandi.
Hann komst inn í Bandaríkin sem
túristi í sex mánuði, en nú þurfti
hann að fara burt þaðan um tíma til
að fá landvistarleyfið endurnýjaö.
Hann vildi ekki fara heim til Eng-
lands, þá hefði hann hugsanlega
verið tekinn, og spurningin var
hvort ég vildi bjóða honum að lesa á
Hafnarbakkanum. Þá hefði hann
lögmæta ástæðu tO að - fara til
Kanada og gæti framlengt vísað sitt
i leiðinni.
Ég hafði aldrei haft erlenda lesara
fyrr en þótti sjálfsagt að gera mann-
inum greiða. Það óvænta var að 250
manns komu á upplesturinn. Fólk
haföi greinilega beðið eftir að heyra
útlenda rödd!
Eftir þetta fór ég að bjóða erlend-
um höfundum tO mín og í Evrópu
kynntist ég fyrirbærinu ljóðahátíð-
um, sem virtist vera tO í annarri
hverri borg. Mér fannst hugmyndin
góð en þegar ég skipulagði mína eig-
in hátíð hafði ég bæði ljóð og óbund-
ið mál.
Var hann forvitri?
Mig langaði til að ná í fólkið sem
ekki dytti í hug að fara á ljóðakvöld-
in mín vegna þess að skólamir
höfðu bólusett þaö við ljóðum. Bók-
menntakennslan hefur verið hræði-
leg heima. Fólk útskrifast úr
menntaskóla og lítur aldrei á ljóð
framar á ævinni, vegna þess að
kennaramir hafa gert ljóð að hálf-
gerðri krossgátu sem maður verður
að ráða, annars verður maður að at-
hlægi. Almenningur vildi ekki
koma á ljóðakvöld af því hann var
hræddur um að það yrði próf á eftir!
Ég vildi ekki að gestir mínir
óttuðust slíkt.
Fyrstu bókmenntahátiðina mína
hélt ég 1980. Ég bauð bara 21 höf-
undi en þar á meðal nokkrum fræg-
um enskumælandi skáldum. Svo
fannst mér ég verða að hafa ein-
hverja sem ortu á öðrum tungumál-
um og bauð einu prýðOegu pólsku
skáldi. En enginn hafði heyrt hans
getið og blaðamennimir vildu fá
upplýsingar um stjörnumar, engan
fjandans Pólverja! Jæja. Þetta var
Czeslaw Milosz, og tveimur vikum
fyrir hátíðina mína fékk hann
nóbelsverðlaunin! Þá kom annað
hljóð í blaðamennina. Þeir sem áður
höfðu sagt mér að þegja þegar ég
vOdi skipuleggja viðtöl við Pólverj-
ann vildu nú aOir fá einkaviðtal við
hann!
Hátíöin tókst glimrandi vel, ekki
bara vegna Milosz en vissulega líka
vegna hans.. Þessi viðburður gaf
hátíðinni vægi sem annars hefði
tekið mörg ár að byggja upp. Og yf-
irmaður minn, sem áður hafði fund-
ist ég óttalegur sérvitringur, sá nú
að ég hlyti að vita hvað ég var að
gera, úr því að Svíarnir sögðu það!
Þetta var mitt mikla „breik“!
Nú hafa rúmlega 2500 rithöfundar
komið fram á hátíðinni, fleiri en á
nokkurri annarri bókmenntahátíð í
heimi, og þeirra á meðal margir
nóbelsverðlaunahafar. í haust koma
til mín 130 skáld og rithöfundar,
helmingurinn erlendur. Ég borga
allan kostnað, aOt annað en ferðir
höfundanna. Hátíðin stendur í 11
daga og fer fram í þrem húsum sem
DV-mynd JAK
hvert um sig tekur 500 áhorfendur.
Miðinn kostar 16 dali og það er
aOtaf uppselt. Ég hef ekki umræður
eftir upplesturinn, en á daginn eru
umræðufundir með höfundum.
Gestrisni er meginregla á þessari
hátíð. Við reynum að láta öOum líða
vel og koma fram við aOa eins,
fræga sem lítt fræga.
Hafa einhverjir tslendingar komió
á hátíöina?
Tveir, Njörður P. Njarðvík, sem
ég hitti á ráðstefnu í Búlgariu, og
Sigurður A. Magnússon. Má ég
segja þér hvers vegna þeir era ekki
fleiri? Ef þú skoðar skrána yfir höf-
unda sem hafa komið til mín þá
sérðu að Finnar og Svíar eru sér-
staklega margir. Það er vegna þess
að þeir hafa fuOtrúa sem gerir ekk-
ert annað en að kynna bókmenntir
þjóðar sinnar erlendis - bókmennta-
fuOtrúa. Ég vfldi óska þess að Is-
lendingar hefðu slíka upplýsinga-
stofnun. Og ef þið vfljið að erlendar
þjóðir kynnist bókmenntum ykkar
og tungu þá verðið þið að koma ykk-
ur upp svona stofnun. í tengslum
við hátiðina mína eru aOtaf
þónokkrar bækur þýddar og gefnar
út í Kanada, og nú koma líka útgef-
endur frá öðrum löndum tO að fylgj-
ast með þeim sem þar koma fram og
kaupa af þeim verk. Það er mark-
aðsvænt að koma og lesa hjá mér.
Algert plat
Ég gæti sagt þér margar sögur af
þessum hátíðum. TO dæmis bauð ég
Julian Barnes þegar ég hafði lesið
Páfagauk Flauberts og hann kom.
Hann var á dagskrá síðasta kvöldið
og hafði horft á allar þessar stór-
stjörnur heilla mannskapinn en
enginn þekkti hann. Julian gekk nú
að ræðupúltinu eins og aðrir, en
áður en hann hóf máls steig hann
óvænt eitt skref afturábak, frá hljóð-
nemanum, og svo fór hann að lesa,
lágri röddu. Ekki svo lágri að mað-
ur heyrði ekki tO hans en nógu
lágri til að hann fékk algert hljóð og
óskipta athygli áheyrenda. Brilljant!
hugsaði ég. Hann las úr Páfagauki
Flauberts sem enginn hafði lesið en
aOir urðu yfir sig hrifnir, og í lokin
stóð salurinn upp og hyOti hann.
Svo settist Julian hjá mér og ég haO-
aði mér að honum og sagði: Þetta
var stórkostlegt. Þú hlýtur að vera
besti vinur Laurence Olivier og
hann hefur kennt þér þetta bragð.
Hann leit á mig og spurði: Ertu að
gera gys að mér? Nei, ég meina það,
mér fannst þú frábær, sagði ég
hissa.
Þá útskýrði hann fyrir mér að
þegar hann kom að ræðustólnum
hefði honum fundist hann algert
plat. Þama stóð hann, óskrifað blað,
á sama stað og WiOiam Golding
hafði staðið, Seamus Heany og
Margaret Atwood. Ég hef engan rétt
á að vera hér, hugsaði hann í ör-
væntingu! Þá var það sem hann
bakkaði frá hljóðnemanum tfl að
standa ekki í sömu sporum og þessi
stórmenni. Þegar hann tók svo tO
máls var hann svo taugaóstyrkur
frammi fyrir þessum mannfjölda -
hann hafði aldrei fengið fleiri á upp-
lestur en 12 - aö kokið þornaði!
Hann hafði i raun og veru talað eins
hátt og hann gat.
Nú er Julian Barnes heimsfrægur
höfundur, og hann fær aOtaf fullt
hús þegar hann les upp á Hafnar-
bakkanum.
Norræna hátíðin
Ég er feginn að nú skuli eiga að
halda norræna listahátíð í Toronto.
Hún verður geysistór og haldin út
um aOa borg, ekki bara á Hafnar-
bakkanum. En þar verða bókmennt-
irnar. Þangað verður boðið 24 skáld-
um og rithöfundum frá Norðurlönd-
um og ég vona að þetta verði upphaf
að stórbættum menningarsamskipt-
um milli Norðurlandanna og
Kanada. Við eigum svo margt sam-
eiginlegt: breiddargráðu, loftslag,
trú, og við höfum lengi búið við vel-
ferðarkerfi, ólíkt Bandaríkjunum.
Við höfum haft sósíaldemókratískar
ríkisstjórnir eins og þið og það er
ekki svívirða að segja um mann að
hann sé sósíalisti. Allt þetta eigum
við sameiginlegt, og það er fáránlegt
að við skulum ekki vita meira hvert
um annað.
Ég vona sem sagt að þarna verði
ekki tjaldað tfl einnar nætur heldur
verði þessari hátíð fylgt vel eftir. Til
dæmis ætti Norðurlandaráð að
koma sér upp rithöfundabústað I
Toronto þar sem höfundar frá ólík-
um þjóðum gætu búið í eitt ár og
kynnt sig og verk sín rækilega. Ég
er viss um að hver einasti fengi bók
útgefna, auk þess sem hann kæmi
til baka fróður um Kanada. Það er
ótrúlegt hvaða hugmyndir fólk hef-
ur um landið mitt hér um slóðir!
Þetta myndi gagnast báðum aðilum.
Ég krosslegg fingur og vona það
besta! -SAn