Dagblaðið Vísir - DV - 27.01.1997, Page 15

MÁNUDAGUR 27. JANÚAR 1997
15
Orð ræða
„Gagnrýnin liggur í orðunum, samræðulistinni; sjálfri orðræöunni."
Hvað ertu að
gagnrýna? spyrja
margir þegar ég
segist skrifa kjall-
ara. Mér var
spurningin ráð-
gáta þar til ég átt-
aði mig á þvi að
hér var um mis-
munandi skil-
greiningar á hug-
takinu gagnrýni
að ræða. Það sem
menn setja al-
mennt í samband
við gagnrýni eru
kvartanir og yfir-
lýsingar ýmiskon-
ar, og þá oft í
sleggjudómastíl.
En orðræða gagn-
rýninnar hefur
gerbreyst. Sú breyting kemur til
dæmis vel fram í orðinu „orð-
ræða“ sem ég skeyti fyrir framan
hugtakið gagnrýni. Orðræða er
eitt af þessum skemmtilega
lýsandi orðum; ég sé alltaf fyrir
mér hóp af orðum sitja í hring og
ræða saman af kappi yfir flösku af
rauðvíni. Þessi hugsýn er ekki svo
fjarstæð, því að í hugtakinu orð-
ræða felst einmitt ákveðið sjálf-
stæði tungumálsins. Orðræða er
orð yfír eins konar sérfræðinga-
mál, en núna eru það ekki bara
sérfræðingarnir sem tala málið
heldur talar málið sérfræðingana;
það er, þeir skapa ekki
sérfræðingamálið heldur
taka þátt í þeirri sér-
fræðingaorðræðu sem
fyrir er.
Og þannig er gagnrýnin
einmitt líka. Allir eru
orðnir þreyttir á yfirlýs-
ingum og alhæfingum
(svo sem þeirri að ,allir
séu orðnir þreyttir ...‘),
sem dæma og fordæma í
svörtu og hvítu. Gagn-
rýni er partur af
ákveðnu ferli - eða
ákveðinni orðræðu -
þarsem gagnrýnöndin
ræðir viðfangsefnið út-
frá fleiri en einu sjónar-
homi og ,gagnrýnin‘ eða
álitsdómurinn sem felld-
ur er felst ekki síður í
orðum og orðalagi en yfirlýsing-
um og staðhæfingum.
Andstæðukerfin sem bjóða upp
á svart/hvíta dóma eru að verða æ
sjúskaðri og æ óábyggilegri og allt
um kring í menningu og menning-
arumræðu má sjá merki þess aö
glerhallir hinnar gagnsæju tví-
hyggju eru að
molna.
Eitt dæmið um
þetta er breytt
staða afþreying-
armenningar.
Andstæðan há-
menning/lág-
menning er öll
komin á reik og
kreik og hvemig
á að flokka skáld-
sögu eins og Les-
ið í snjóinn efitr
Peter Hoeg eða sjónvarpsþætti
eins og Riget eða Lansann eftir
Lars von Trier? Báðir höfundar
nýta sér afþreyingarþemu og
minni og frásagnartækni um leið
og þeir teljast til fagurmenningar.
Slík blöndun hins háa og lága
bendir til þess að ekki sé allt sem
sýnist í glerskálanum og um leið
verður öll einföld gagnrýni að
glerbrotna í margræða orðræðu.
Að dæma afþreyingar eða dæg-
urmenningu eftir stöðlum fagur-
menningar hefur engan tilgang
þegar takmark afþreyingariðnað-
arins er svo greinilega allt annað
en fagurmenningarinnar. Þess i
stað er dæmt í stuðlabergi; hvor
menningarheimurinn um sig er
metinn á eigin forsendum; takið
eftir, mat eða dómar hafa ekki ver-
ið þurrkaðir út, aðeins breyttir
(ekki dáin, bara flutt). En kerling
vill enn fá eitthvað fyrir snúð
sinn. Því málið er ekki heldur svo
einfalt að gagnrýnöndin geti bara
breytt forsendunum, enn falla
Smilla og Ríkið milli stafs og hurð-
ar. Þau þarf að dæma á tvöfoldum
forsendum hás og lágs og þvi þarf
að koma upp samræða milli menn-
ingarheima þar sem fagurmenn-
ing ræðir við dægurmenningu.
Orð ræða, með öðrum orðum.
Vinsældir Jane Austen eru
besta dæmið um þörfina fyrir
þessa nýju orðræðu gagnrýninnar.
Hún hefur löngum þótt heldur létt-
væg; fiallar bara um konur og leit
þeirra að eiginmönnum! en hefur
einnig verið hafin upp til skýj-
anna. Og Jane er sko ekki með
neinar yfirlýsingar. Gagnrýni
hennar á samfélag sitt er hárbeitt
og augljós; en jafnframt sandblás-
in þeim stöðugu orðaleikjum sem
persónur hennar verða að taka
þátt í og því oft illhöndlanleg þeim
sem þarfnast einfaldra alhæfinga.
Gagnrýnin er bæði skýr og mött
vegna þess að hún liggur í orðun-
um, samræðulistinni; sjálfri orð-
ræðunni.
Úlfhildur Dagsdóttir
Kjallarinn
Úlfhildur
Dagsdóttir
bókmenntafræöingur
„Gagnrýni er partur af ákveðnu
ferli - eða ákveðinni orðræðu -
þar sem gagnrýnöndin ræðir við-
fangsefnið útfrá fleiri en einu
sjónarhorni..."
Aftur á fjóluvaktinni
Mislukkuð þýðing á erlendri bók
hreyfir einungis við örfáum þeirra
sem hana lesa og gleymist áður en
varir. Mislukkaður myndatexti á
sjónvarpsskermi blasir hins vegar
við alþjóð, að vísu ekki nema í
nokkur augnablik, en þó nógu lengi
til að gera hvort tveggja i senn,
menga málvitund og lasta þýðanda
sinn opinberlega.
Fyrir margt löngu gerði undirrit-
aðm- að gamni sínu (og skömm
sinni) að taka saman ýmis skringi-
legheit sem íslenskir þýðendur
sjónvarpsefnis höfðu látið frá sér
fara í tímans rás og birta hér í DV,
ekki í því augnamiði að hæðast að
mjög svo vanþakklátu starfi jíýð-
endanna, heldur til að hvetja til
vandaðri vinnubragða. Ekki veit ég
hvort þýðendur tóku greinarstúf
minn til sín, en af viðtökum ann-
arra lesenda var ljóst að ekki var
vanþörf á samantekt af þessu tagi.
Nú skulu tíunduð örfá þýðing-
aratriði til vibótar, sem rekið hefur
á fiöru fióluvaktarinnar (sjónvarps-
og myndbandadeildar) á undan-
fömum misserum og árum. Ég ætla
að byrja á einu álitamáli. Ágætur
þáttur á Stöð 2 heitir Cracker, sem
útleggst sem Brestir. Gott og vel,
þátturinn fiallar sannarlega um
bresti bæði í mannssálinni og
mannlegum samskiptum. En fyrst
og fremst segir hann af breyskum
afbrotasálfræðingi sem brýtur til
mergjar eða leysir sakamál, það er
maðurinn cracks cases. Sem alvég
mætti koma fram í heiti þáttarins.
í Grautfúluvík
Ýmis eiginnöfn á stofnunum,
landsvæðum, jafnvel gömlum rokk-
hljómsveitum, standa stundum í ís-
lenskum sjónvarpsþýðendum. í
þætti um alls kyns óhöpþ í sjón-
varpsútsendingum, It’li be ailright
on the night, sem sýndur var í RÚV
hér um árið (11.4. 90), var íslenski
þýðandinn svo trúr efni þáttarins
að hann gerði Royal Command Per-
formance, saklausa kvöldskemmt-
un sem breska kóngafólkið stendur
fyrir, að konung-
legri hersýningu.
Sem hlýtur að
hafa komið Bítl-
unum i opna
skjöldu þegar þeir
komu þar fram
forðum daga.
Gary Puckett and
the Union Gap er
vissulega hall-
ærisnafn á hal-
lærishljómsveit
frá hippatíman-
um, en óþarfi að gera illt verra með
því að tala um Gary Puckett og
klofningssambandið. (Roseanne,
25.6. 90). Þrándur þó!
Svo kemur auðvitað fyrir að orð
sem í eyrum óreynds þýðanda.
hljóma eins og eiginnöfn eru það
alls ekki. í sjónvarpsmynd (Flood-
tide, 12.6. 90) segir grandalaus þýð-
andi af manni sem allt í einu er
sagður vera í High Dudgeon, sem er
hvergi á landakortinu. Að vera in
high dudgeon þýðir nefnilega að
vera grautfúll.
En eins og fyrri daginn lenda ís-
lenskir þýðendur víða í ógöngum
þegar verið er að tala um kynferðis-
mál. Kannski þarf að bjóða þeim
upp á sérstakan kúrs í enskum og
ameriskum dónaskap. Nokkur
dæmi: í þætti sem hét That’s Life
(þýðandi Guðrún Þor-
kelsdóttir) er að vísu
engan dónaskap að
finna, en undirstöðu-
atriði hans libido -
sjálf kynhvötin - er
þar þýdd sem líkami.
í kvikmyndinni Grace
Quigley (17.1. 92) segir
kona purkunarlaust: I
tum tricks, sem sagt
Ég stunda vændi. Þýð-
andinn segir hana
hins vegar beita
brögðum. Langsótt, en
kannski ekki alveg út
úr kortinu.
í stórmyndinni
Havana (Stöð 2, 4.1.
97) er maður sagður
vera fruit, það er
hommi upp á niðr-
andi amerísku, en
bara hálfviti á íslensku. Og á einum
stað í breskum sakamálaþætti,
Minder, er einhver hálfviti kallaður
wanker, þýtt sem þijótur, sem er
allt önnur Lóa en sú sem handrits-
höfundur vísar til.
Innblásnar kórvillur
Oft má sjá hvemig þýðandi lætur
glepjast af orðanna hljóðan þegar
hann þarf að bjarga sér fyrir horn.
Það er til dæmis ekki að furða þó
nokkrir íslenskir sjónvarpsþýðend-
ur taki bókstaflega upphrópunina
get away sem stundum kemur fyrir
í breskum sakamálaþáttum og
skrifi frá eða farðu frá. Þama er
yfirleitt átt við æ, góði látt’ekki
sona eða ert’ekki að ljúga? eða eitt-
hvað í þá vem. Og sjálfsagt er það
engin goðgá þótt þýðanda detti í
hug að þýða skull sem skalli (The
Man with Bogarts Face, Stöð 2, 9.9.
92). Hagvanur þýðandi eins og
Gunnar Þorsteinsson dettur jafnvel
í þá gildra að þýða
orðatiltækið I should
have tumbled nokkuð
svo bókstaflega sem ég
hefði átt að hníga
(Morse, 7.7. 91), þegar
Morse kallinn er að
segja: Ég hefði sosum
átt að giska á...
Að þýða fleirtöluorðið
shenanigans (uppá-
tæki, brölt) sem þrjót-
ar, eins og gert er í
Batman (Stöð 2, 18.6.
90) er hins vegar allt
að því innblásin kór-
villa.
Svo birtast þýðingar
sem era svo yndislega
fáránlegar að þær
bjarga alveg vondu
sjónvarpsefni. Orðið
hearse (líkvagn) hefur
til dæmis komið fyrir á íslenskum
sjónvarpsskermi sem hersing,
sömuleiðis hef ég séð sögnina
outwit í merkingunni troða upp í.
Að lokum vil ég nefna eina þýð-
ingu í sjónvarpsfrétt RÚV (5.1. 97)
þar sem mönnum bregst sjaldan
bogalistin. Þar segist amerískur
kvenmaður vera omery, sem er
þýtt sem óhlýðin. Þetta er hins veg-
ar gömul og góð ameríska fyrir það
að vera allt í senn þijóskur, sérvit-
ur og skapstyggur.
Hér má auðvitað halda áfram
lengi um sinn, en plássins vegna
verður fióluvaktin að láta staðar
numið í bili.
Aðalsteinn Ingólfsson
„Mislukkuð þýðing á erlendri bók
hreyfír einungis við örfáum þeirra
sem hana lesa oggleymist áður en
varir. Mislukkaður myndatexti á
sjónvarpsskermi blasir hins vegar
við alþjóð..."
Kjallarinn
Ingólfsson
listfræðingur
Með og
á móti
Spilakassar
Hagnaðurinn
í góð málefni
„Á íslandi er yfir 20 ára
reynsla af rekstri söfnunarkassa.
1974 fékk Rauði Kross íslands
leyfi til reksturs söfnunarkassa.
Síðar gerðust SVFÍ, Landsbjörg
og SÁÁ aðilar að rekstrinum
með stofhun ís-
lenskra söfn-
unarkassa. í
Noregi og
Finnlandi fá
Rauða kross fé-
lögin tekjur af
rekstri söfnun-
arkassa svo og
ýmis önnur
líknarsamtök. framkvæmdastióri
Hér á landi RKI’
hefur einnig
Háskóli íslands leyfi til reksturs
söfnunarkassa. í Svíþjóð hafa aft-
ur á móti einkaaðilar rekið söfn-
unarkassa þar til nú aö ákveðið
var að banna rekstrn- þeirra með
lögum. Hagnaður af rekstri ís-
lenskra söfnunarkassa er notað-
ur til að sinna hlutverki R.K. í
sjúkraflutningum, neyðarvörn-
um og mannúðarmálum og til
starfsemi SVFÍ, Landsbjargar og
SÁÁ. Kössunum geta þó fylgt
vandamál. Rekstraraðilar hafa
gert vissar ráðstafanir til að
draga úr þeim vanda, m.a. með
takmörkunum á fiölda kassa,
vinningsupphæðum og aldri
þeirra sem mega spila. Vissulega
eru þó einstaklingar sem falla í
þá gryfiu að spila óhóflega en
langflestir spila í kössunum sér
til ánægju og til að styrkja gott
málefni. Til að mæta vanda
þeirra sem spila af fikn leggja
ÍSK fram umtalsvert fé til með-
ferðar á spilafikn og auka
fræðslu um hana.
Grætt
á ógæfu
annarra
„Löggjafinn setur margs konar
lög til að vernda þegna samfé-
lagsins. RLR reynir að hafa
hendur í hári fiárglæframanna
sem svíkja fé út úr fólki. Toll-
verðir og flkniefnalögregla heita
öllum ráðum
til að hefta
innflutning og
sölu eiturlyfia.
Á sömu for-
sendum hafa
íslensk lög um
árabil bannað
fiárhættuspil.
Sá sem kemur
Öðrum til þátt- son iæknlr.
töku 1 þeim
skal sæta sektum, varðhaldi eða
fangelsi allt að einu ári. Þrátt
fyrir þetta bann hefur nokkrum
meintum líknarfélögum og Há-
skóla íslands verið heimilaö að
reka spilakassa og fiármagna
þannig starfsemi sína á óham-
ingju spilafólks. Afleiðingar
þessa eru þær að spilafíklum hef-
ur fiölgað gífurlega og ófáar ís-
lenskar fiölskyldur hafa misst al-
eigu sína í hendur téðra góðgerð-
arfélaga í gegnum kassana. Inni
á öllum meðferðar- og félags-
málastofnunum landsins sjá
menn ógnvekjandi afleiðingar
þessarar stjórnstefnu. Kassarnir
sækja á annan milljarð króna
ofan í vasa íslenskrar alþýðu og
stuðla þannig að margskonar fé-
lagslegu og andlegu óheUbrigði.
Þeir eru auk þess heUsuspillandi
umhverfi fyrir böm og unglinga.
íslensk yfirvöld ættu að fram-
fylgja eigin lögum og sjá til þess
að banni við fiárhættuspilum
verði framfylgt og ýmiss konar
siðblind samtök og fyrirtæki
hætti að græða fé á því að steypa
fólki í ógæfu. -ilk