Dagblaðið Vísir - DV - 04.04.1998, Blaðsíða 37

LAUGARDAGUR 4. APRIL 1998
Qiklgarviðtalið
45
notið sín jafn vel og þegar hann komst í nýjar upplýsingar um Einar Ben. í London:
rdómar í bögglum
íði sá dagur að hann sé ekki stoppaður
Ftir að birta upplýsingar úr. Hann hefur
DV-myndir Þök
höfðu Cárfest þar mikið í fossum,
vatnsaflsvirkjunum og verksmiðjum,
allt frá því um 1890 eða lengur. Á árim-
um 1907 til 1908 keypti svo Einar í sam-
starfi við norska auðmenn öll vatns-
réttindi í Jökulsá á fjöllum. Sá sem
stóð helst á bak við Einar í þessum
kaupum hét Fredrik Hiorth, mjög
kunnur fossaspekúlant og iðnjöfur í
Noregi. Þeir stofnuðu saman félagið
Gigant h.f. en áður en til framkvæmda
kom við Dettifossvirkjun seldu þeir
enskum auðjöfri fyrirtæki sitt og fengu
í sinn hlut 18 þúsund pund sem var
gríðarlega mikið fé. Þeir höfðu hins
vegar ekki þurft að borga norðlensku
bændunum mikið fyrir réttinn í byrj-
un. Samningarnir við þá gengu ýmist
út á lága ársleigu eða eina greiðslu í
eitt skipti fyrir öll. Þó var yflrleitt sá
fyrirvari hafður á að ekkert skyldi
borgað fyrr en framkvæmdir hæfust.
Lifði ríkmannlegu lífi
Þegar Einar fór svo að ganga fyrir
alls konar stórkarla í Lundúnum til
þess að fá þá til þess að kaupa hluti í
fyrirtækjum sínum var hann því ekki
eins og maður sem kemur með tvær
hendur tómar utan af götunni," segir
Guðjón. „Hann átti umtalsverðar eign-
ir á Islandi og salan á Gigant gerði
honum kleift að kaupa stórt hús, hálf-
gert sveitasetur í Hounslow fyrir vest-
an London, og lifa ríkmannlegu lífi. Ég
eyddi töluverðum tíma í að kanna
hvaða menn væru á hluthafaskrám
fyrirtækja hans og komst að raun um
að þarna voru m.a. á ferðinni forstjór-
ar stærstu fyrirtækja í London, barón-
ar, aðmírálar o.s.frv."
Guðjón nefnir sem dæmi um fram-
sýni Einars að hann hafi strax þá fyrir
tæpum hundrað árum séð þá möguleika
sem fólust í heita vatninu og með það
fyrir augum fest kaup bæði á Nesjavöll-
um og Krýsuvík. Á Nesjavöllum var um
1910 hafmn undirbúningur að ylrækt
þar sem hugmyndin var að leggja pípur
með heitu vatni í jörðina til að auka
gróðurmátt hennar. ísland var þá hafn-
laust og veglaust land að kalla en Einar
var með stórbrotnar hugmyndir um
hafnargerð, bæði í Skerjafirði og
Tálknafírði. Með erlendu fiármagni ætl-
aði hann að virkja stærstu vatnsfóll Is-
lands og koma upp stóriðju. Einnig var
hann með miklar hugmyndir um fisk-
veiðar, námugröft og fleira.
Of seinn og of fljótur
Ég held að ástæðan fyrir því að öll
þessu stórkostlegu áform hans
runnu út i sandinn hafi að mestu
verið óheppni. Hann var í raun og
veru bæði of seinn og of fljótur, of
seinn vegna þess að með nýrri þjóð-
emisbylgju á fyrsta áratug aldarinn-
ar, sem meðal annars fékk næringu
frá norskri þjóðernishreyfmgu, gaus
upp andstaða gegn erlendu fjár-
magni. Fossamálin voru helsta pól-
itíska málið í Noregi á árunum 1906
til 1909 og það smitaði hingað. Þegar
fréttist af fossakaupum Einars norð-
ur í Þingeyjarsýslu og samstarfi
hans við norska auðmenn árið 1907
vom þegar sett lög sem takmörkuðu
rétt útlendinga til að kaupa íslenska
fossa. Tíðarandinn var honum því
ekki hagstæður en hefði kannski
verið það tíu ámm fyrr. Of fljótur
var hann siðan vegna þess að landar
hans voru svo langt á eftir nágranna-
þjóðum í öllum málum. Hér var allt
svo afar frumstætt að menn áttu
erfitt með að skilja eða fylgja eftir
jafnstórhuga manni og Einar var.
Síðan skellur auðvitað fyrri heims-
styrjöldin á og þá fá Bretar og raun-
ar aðrar þjóðir líka um annað að
hugsa en framkvæmdir á íslandi."
Vilja nú erlent fjármagn
Þrátt fyrir að hugmyndir Einars hafi
af áðurnefndum ástæðum ekki komist
í framkvæmd bendir Guðjón á að lang-
flestar hafi þær komist til fram-
kvæmda síðar og nú sækist íslending-
ar eftir því erlenda fjármagni sem þeir
vildu ekki á dögum Einars.
Guðjón segir að í öðru bindi ævisög-
unnar muni hann að verulegu leyti
svipta hulunni af tíma Einars í London
og víðar. Hingað til hafi peningamál
hans verið mönnum nokkur ráðgáta en
margt verði nú ljósara en áður.
„Alls konar þjóðsögur hafa verið
sagðar um Einar, svo sem eins og það
að hann hafi ætlað að sélja norðurljós-
in, jarðskjálfta og guð má vita hvað.
Þetta hefur verið sagt honum til háð-
ungar og af þeim sem sögðu hann enda-
laust vera að byggja upp loftkastala. Ég
hef hins vegar heimildir fyrir þvi að er-
lendir kaupsýslumenn báru mikla virð-
ingu fyrir honum. I ævisögu eins
þeirra, Bartons að nafni, sem kom út
1938, er honum t.d. hælt í hástert fyrir
að vera afburðamaður sem talaði „per-
fect“ ensku. Einar var vissulega mjög
sérstakur maður, afar hrífandi ef hann
vildi það við hafa, en að mörgu leyti
einfari og hefur líklega ekki átt marga
trúnaðarvini. Og hann átti sannarlega
marga óvildar- og öfundarmenn. Hann
var auðvitað drykkfelldur en ekki þó
meira en margir frægir samtímamenn
hans. Ég held að drykkjan hafi ekki haft
nein úrslitaáhrif um hvemig fór fyrir
fyrirtækjum hans,“ segir Guðjón.
„Vilji er allt sem þarf"
Guðjón segist finna fyrir ótrúlega
miklum áhuga fólks á Einari og sér-
staklega nefnir hann frammámenn í
viðskiptalífinu alla þessa öld. Þeir hafi
margir hverjir dýrkað þann mann sem
sýndi íslendingum fram á að þeir gætu
hiklaust haslað sér völl á erlendum
vettvangi. Og ekki síst hafi þeir dýrkað
skáldið.
„Ég man t.d. eftir viðtali í útvarpi
við Alla ríka á Eskifirði þegar hann
átti stórafmæli síðast. Hann var spurð-
ur að því hvað það hefði verið sem
hvatti hann til
dáða í lífinu.
Hann sagðist
ungur maðm*
hafa lesið
kvæði Einars
Benediktsson-
ar og Ijóðlínan
„vilji er allt
sem þarf' hafi
greypst svo í
huga hans að
hann hafi haft
hana að leiðar-
ljósi allt sitt líf.
Meira að segja
ungir kaup-
sýslumenn nú
tÚ dags, t.d.
þeir sem eru að
flytja út hug-
búnað eða
dreymir um að
færa út kvíarn-
ar til útlanda,
menn sem
hugsa eins og
Einar, eru svo
forfallnir aðdáendur hans að þeir bjóða
gull og græna skóga fyrir áritaða bók
eftir skáldið. Ég finn reyndar fyrir
áhuganum alls staðar í þjóðfélaginu
því það líður vart sá dagur að ekki sé
hringt í mig eða ég stoppaður á götu af
einhverjum sem vill tala um Einar,“
segir Guðjón sem hefur síðustu mánuð-
ina ítrekað verið fenginn til að halda
fyrirlestra um Einar við margs konar
tækifæri. Á morgun flytur hann t.d.
einn slíkan á ísafirði. En hvað kom til
að Guðjón fór að skrifa um Einar Bene-
diktsson fyrir þremur árum síðan?
Þrælspennandi verkefni
„Ég fann fyrir miklum áhuga víða.
Sumir kunningjar mínir voru mjög
uppteknir af honum og hvöttu mig til
að ráðast í þetta. Ég var sjálfur að leita
mér að nýju viðfangsefni. Jón Karls-
son, útgefandi minn í Iðunni, lagði
einnig að mér að leggja út í þetta og þá
sló ég til enda fannst mér verkefnið
þrælspennandi," segir Guðjón og
sennilega sér hann ekki eftir þeirri
ákvörðun.
Guðjón segist alla tíð hafa haft mik-
inn áhuga á sagnfræði og verið góður í
sögu alla sína skólagöngu. Samt segist
hann hafa verið tvístígandi eftir stúd-
entspróf. Skyndiákvörðun á síðustu
stundu hafi ráðið því að sagnfræðin
varð fyrir valinu. Hann var jöfnun
höndum í íslensku og sögu í Háskóla
Islands, kenndi í fimm ár eftir að prófi
lauk, aðallega íslensku, var blaðamað-
ur í tíu ár og var síðan ráðinn af
Reykjavíkurborg til þess að skrifa sögu
Reykjavíkur á tímabilinu 1870-1940.
Síðan hefur hann eingöngu unnið að
fræðimennsku og ritstörfum.
„Allar þjóðir verða að eiga sína
sögu,“ segir Guðjón, þegar hann er
spurður um gildi þessara starfa hans.
„Og ég held að hver kynslóð verði að
skrifa söguna upp á nýtt eftir sínum
smekk. Margt af því sem skrifað var
fyrir hálfri öld er ýmist úrelt eða höfð-
ar ekki á sama hátt til fólks og það
gerði kannski áður. Ég held t.d. að
reynslan sýni að það hafi verið kominn
tími á nýtt sjónarhorn á ævi Einars
Benediktssonar."
Umtalaður maður
Rithöfundurinn segir það góða að-
ferð að skrifa sögu í gegnum ævi einn-
ar persónu. Fólk hefur mestan áhuga á
því mannlega og með því að lýsa ævi
eins manns má um leið lýsa samfélag-
inu og tíðarandanum.
„Ég var búinn að grúska töluvert
mikið í þessu timabili áður en ég fór að
skrifa um Einar og því kom mér svo
sem fátt á óvart um lífið á íslandi um
og upp úr aldamótum. Ég hef reyndar
legið í bréfasöfnum en í gegnum sendi-
bréf má fá mjög skemmtilega sýn á tið-
arandann. Mikill fjársjóður heimilda
er fólginn í þeim og ég er á því að
sendibréfasöfn hafi ekki verið notuð
nægilega mikið í sagnfræði. Bréf eru
yfirleitt aðeins samskipti tveggja
manna, sendanda og viðtakanda. Ég
hef séð lítið af bréfum frá Einari eða til
hans en þeim mun íleiri þar sem menn
eru að tala um hann. Einar var ákaf-
lega umtalaður maður í lifanda lifi,
ekki síður en núna, og víst má telja að
hann gekk hvergi svo fram hjá fólki að
það pískraði ekki eitthvað um hann.
Guðjón segist ekki Hafi fundið bein-
línis fyrir nærveru Einars i þessari
vinnu sinni enda sé hann ekki trúaður ■
á slíkt. Hann nefnir þó eitt dæmi. Há-
skóli íslands á húsið í Herdísarvík, þar
sem Einar bjó síðustu árin og lést far-
inn að heilsu, og notar það sem sumar-
bústað fyrir starfsfólk Háskólans. Þar
segir Guðjón að hann og kona hans,
Hildur Kjartansdóttir, hafi gist eina
nótt skömmu eftir að hann ákvað að
ráðast í þetta verkefni.
Á leið til Noregs
„Þarna vorum við ein á þessum af-
skekkta stað og brimið og myrkrið settu
drungalegan blæ á umhverfið. Við sökkt-
um okkur um kvöldiö í ýmis rit og grein-
ar sem þarna eru um Einar. Við lögðum
okkur svo til hvílu í litla herberginu þar
sem skáldið dó en uppi á vegg hangir síð-
asta ljósmyndin sem tekin var af skáld-
inu. Mér fannst ég vera milli svefns og
vöku alla þá nótt en Einar væri allan
tímann að stjákla i kringum rúmið. Mér
leið alls ekki illa en þetta var óneitan-
lega nokkuð sérkennilegt."
Sagnfræðingurinn segist ekki vera
byrjaður á skriftum við annað bindið,
heimildavinnan stendur enn yfir, það
kemur því sennilega ekki út fyrr en á
næsta ári. Fram undan eru spennandi
tímar þvi að eftir hálfan mánuð er
hann á leið til Óslóar í heimildaleit.
Guðjón er búinn að skrifa mikið á und-
an sér þangað og hefur fengið mörg
bréf frá afkomendum manna sem Ein-
ar var í tengslum við, m.a. fyrrnefnds
Fredriks Hiorths iðnrekanda. Hann
segist ekki vita nákvæmlega hvað biði
hans í Ósló en án efa eigi hann eftir að
detta niður á eitthvað spennandi.
„Einar var ekki síður í sambandi við
norska kaupsýslu-
menn en enska og
það fyrirtæki hans
sem næst komst því
að hefja stórfram-
kvæmdir á Islandi,
fossafélagið Titan,
var eingöngu í eigu
hans og norskra
manna. Ég er því al- *
veg viss um að í
Noregi á ég eftir að
finna eitthvað
merkilegt um þenn-
an einstæða ís-
lenska mann sem
þjóðin hefur svo
mikinn áhuga á.“
Guðjón Friðriks-
son segir að lokum
að það verði nokk-
uð snúið að fylgja
eftir fyrsta bindinu
vegna þess hve vel
því hefur verið tek- ■*
ið. „Væntingar eru
miklar, en ég kvíði
samt ekki fram-
haldinu. Ég hef úr svo miklu og
skemmtilegu efni að moða,“ segir hann
og er ekki annað að heyra á honum en
að hann sé fullur tilhlökkunar að takast
á við ný verkefni með Einari Ben. -sv
Einar Benediktsson var í góðum efnum þegar hann bjó í London. Hann var þá
framkvæmdastjóri nokkurra fyrirtækja og keypti Höfða til að nota sem sumarhús.