Dagblaðið Vísir - DV - 20.12.1999, Blaðsíða 20

20
enning
MÁNUDAGUR 20. DESEMBER 1999 JuJ>"V
Það rís úr djúpinu
Þaö athyglisverðasta sem Guöni Elísson
og útgefendur hinnar miklu bókar Heimur
kvikmyndanna hafa gert er að búa til farveg
fyrir íslenska hugsun um kvikmyndina - og
mátti ekki tæpara standa að þetta tuttugustu
aldar fyrirbæri fengi slíka meðhöndlun í
okkar menningarkima. Bókin gerir tilraun
til að spanna allt stafróf kvikmyndarinnar
með greinum eftir rúmlega 70 höfunda, allt
frá sögulegum yfirlitum um kvikmyndagerð
heilla þjóða niður í míkrókosmískar vanga-
veltur um einstök atriði í ákveðnum mynd-
um.
Bókmenntir
Ásgrímur Sverrisson
Bókin skiptist í fjóra hluta: kvikmyndir
þjóðlanda, þar sem öllum helstu kvikmynda-
framleiðsluþjóðum eru gerð skU i greinum
sem Uestar eru ágætur inngangur að frekari
stúdíum; kvikmyndir og samfélag, sem eru
greinar af hinu eiginlega sviði kvikmynda-
fræðinnar, þ.e. um samhengi kvikmynda við
hugmyndastrauma og tíðaranda; kvik-
myndagreinar, þar sem farið er yfir veUlest-
ar tegundir (genres) kvikmynda; og ísland og
kvikmyndir, þar sem fmna má greinar sem
gætu flokkast undir alla þrjá fyrrnefndu
flokkana. AUir þessir flokkar skarast auðvit-
að á ýmsan hátt en skiptingin er ágætlega
heppnuð og gefur bókinni góðan heildarsvip.
Inntak skrifanna er misjafnt eins og verða
viU í stórbókum af þessu tagi en nær þegar
best lætur afskaplega ásættanlegum hæðum.
Flestar greinanna, sérstaklega í kaflanum
um kvikmyndir og samfélag, eru athyglis-
veröar aflestrar )g
færa þá umfangs-
miklu umræðu sem
farið hefur fram á
Vesturlöndum inn í
hið mikla tómarúm
íslenskrar kvik-
myndamenningar. í
þeim skUningi er
bókin ekkert minna
en langþráð menn-
ingarlegt landnám.
Það hefur verið
þyngra en tárum
tæki að horfa yfir þá
eyðimörk sem ís-
lensk kvik-
mynda“umræða“
hefur verið hingað
tU og einkennst hef-
ur að mestu leyti af
slúðri og þýddum
greinum úr erlend-
um kvikmyndablöðum, gjaman án þess að
geta heimUda eða gera minnstu tUraun tU að
setja umræðuefnið í samhengi við okkar um-
hverfi. Af og tU birtast reyndar vinjar i þess-
ari eyðimörk en þær era líkt og í öðrum
eyðimörkum, fáar og langt á miUi þeirra.
Ekki batnar svo ástandið þegar kemur að
umræðunni um íslenskar kvikmyndir þar
sem lenskan hefur verið að tala um fjárhags-
raunir og skipulag greinarinnar í stað orð-
ræðu um það sem máli skiptir, hugmyndir
og erindi islenskra kvikmynda við áhorfend-
ur sína. Reyndar verður að geta þess að slík
umræða hefur hafist að nokkru leyti í tíma-
riti kvikmyndagerðarmanna, Landi & son-
um, sem hóf göngu sína fyrir fjórum árum
en þeim vettvangi má líkja við litinn dropa
sem hola þarf þrítugt bjarg.
Með þessari bók er orðið
tU samfélag þeirra sem hafa
getu og vUja tU að tjá sig um
kvikmyndina í víðu sam-
hengi. Sérstakur fengur er
að kaflanum um ísland og
kvikmyndir, ekki síst fyrir
þá sem fást við kvikmynda-
gerð í landinu. Vegna skorts
á þeirri dýnamísku nær-
ingu átaka um stefnur og
strauma sem er undirstaða
merkUegrar sköpunar, hef-
ur íslensk kvikmyndagerð
aUtof lengi svifið í tóma-
rúmi og afraksturinn því
verið svo aUtof oft óþarflega
tUvUjanakenndur og ómark-
viss.
Heimur kvikmyndanna á
brýnt erindi við aUa þá sem
unna kvikmyndinni og sjá í
henni öflugan vettvang tU skoðunar á himni,
jörð og öUu þar á milli. FjölbreytUeiki þess-
arar bókar gerir það að verkum að jafnauð-
velt er að hrífast af þeirri hugmyndaauðgi og
kenningasmíð sem i henni birtist og að rífa
hár sitt og skegg yfir ýmiss konar misskiln-
ingi og viUutrú sem veður uppi inn á miUi.
Slíkt er mikUs virði. Hún gefur tU kynna að
eyðimerkurgöngunni sé að ljúka. Við hljót-
um að trúa því að hún reynist ekki enn ein
hiUingin heldur fyrirheit um frekara vits-
munalíf handan sjóndeUdarhringsins.
Heimur kvikmyndanna
Ritstjóri: Guðni Elísson
Art.is og Forlagið 1999
Guiní Eliston
Heimur kvikmyndanna: Langþráð
menningarlegt landnám.
Hollt og gott fyrir þjóðarsálina
Sumir menn eru þúsundþjalasmiðir. Einn
þeirra er Páll Hersteinsson sem hefur skrif-
að áhugaverðar bækur um lifnaðarhætti refa
á Homströndum, Nú hefur hann tekið sig tU
og gefið út tíu smásögur eftir sjálfan sig á
eigin kostnað og m.a.s. hannað bókarkápuna
sjálfur. AUt þetta ferst honum ágætlega úr
hendi.
Smásagnasafn Páls heitir því hógværa
nafhi Línur. Efhi sagnanna má skipta gróf-
lega í tvo flokka, annars vegar eru sposkar
gamansögur með óvæntum uppákomum og
endalokum og hins vegar uggvekjandi sögur
eða furðusögur. Til fyrri _____________________
flokksins telst t.d. saga , B
sem heitir Hið ljúfa líf, BOKíTieniltir
fyndin og dramatísk saga
um viðskipti tveggja náms-
manna við mafiósa í
Rómaborg. í seinni flokkn-
Steinunn Inga Ottarsdóttir
Þessi samanburður er engan veginn hag-
stæður Páli. Dulúðin og sál-
fræðilegt innsæið sem hafa
haldið sögu HaUdórs sígildri
eru víðs fiarri.
Páli tekst betur upp í gam-
ansögum sínum, sá frásagn-
arháttur lætur honum aUvel.
í heUd eru sögumar auðlesn-
ar og skemmtUegar. Bygg-
ingin er hefðbundin og
framvindan létt og leik-
andi. Hér er engin tUgerð á
_____________ ferð, eng-
ar flækj-
ur, frá-
sögnin
liðast áfram
eins og mjúk lína og les-
andinn brosir öðru hverju í
um eru sögur eins og Bylur og Drengur eða
hundur. í Byl er fiaUað um ábyrgð manns á
meðbræðrum sínum á mjög séríslenskan og
sannfærandi hátt. Drengur eða hundur er
sísta sagan í bókinni. Við lestur hennar rifi-
ast upp hin þekkta og snjalla smásaga HaU-
dórs Stefánssonar, Sori í bráðinu, þar sem
drengur breytist í hund eins og í sögu Páls.
kampinn, sáttur við tUveruna. Helsti gaUinn
er sá að endir sagnanna er stundum ódýr,
það er eins og höfundur gæti þess að vera
ekki of krefiandi, óþægUegur eða ágengur.
Sérstaklega er það áberandi í Byl en sú saga
hefði örugglega haft dýpri áhrif og verið eft-
irminnUegri með sorglegum endi. Persónur
Páls eru sannfærandi og heiðarlegar en hann
fer fullmjúkum höndum um þær. Aðalper-
sónur sagnanna eru aUar karlkyns, ýmist
afar venjulegir meðaljónar eða mjög
óvenjulegir menn. Sem
dæmi mætti nefna mann að
kaupa inn á leið heim úr
vinnu (Blóðþrýstingur) og
mann sem breytir sér í flugu
í sérstæðri sögu sem heitir
Frelsi. Báðir þessir menn
f verða ljóslifandi í hugskoti
lesanda.
Mikið hefur verið rætt um
það á undanfomum árum hvort
hin sanna séríslenska frásagn-
arlist sé á undanhaldi. Af bók
Páls að dæma er sú hætta ekki
fyrir hendi. Hefðbundnar sögur
af fólki, einkennUegum mönnum
og eftirminnUegum atburðum eiga
ávaUt greiðan aðgang að þjóðarsálinni. Sög-
ur Páls eru skemmtflegar, hugljúfar og vel
skrifaðar og einkennast af sannri frásagnar-
gleði. En ég hefði vUjað lesa meira á miUi
línanna.
Páll Hersteinsson
Línur
Rrtverk, 1999
Á stalli
Stefán Aðalsteinsson hefur sent frá sér
fræðirit fyrir böm sem ber heitið Landnáms-
mennimir okkar - Víkingar nema land. í
bókinni, sem hefur verið tUnefnd tU bama-
bókaverðlauna Reykjavíkur, leitast Stefán
við að veita ungum lesendum yfirsýn yfir
menningu víkinganna og aðstæður þeirra í
Noregi. Þá er sagt aUítarlega frá þeim sem
fyrstir námu hér land, auk sagna af ýmsum
merkum landnámsmönnum. Hönnun bókar-
innar er í höndum Önnu Cynthiu Leplar og
er bókin afar smekkleg og sérlega faUeg.
Anna Cynthia hefur einnig teiknað fiölmörg
landakort, skreytt ýmsum
hlutum frá víkingatíma. Þá
eru fiölmargar ljósmyndir
af söguslóðum og ýmsum
fomum munum sem hafa
fundist, að ógleymdum
myndlýsingum fomrita.
Þessi viðbót gerir bókina mun ítarlegri og
hún nær yfir breiðara svið en eUa.
Efnið er mikið tU unnið upp úr fomritum
okkar og höfundur leitast við að halda þeim
stíl hlut-
leysis sem
einkennir
þau. Stund-
um finnst
mér hann
þó ganga
fuUlangt og
endurkasta
viðhorfum
fornritanna
athuga-
semdalaust.
Það á að
sjálfsögðu
misvel við. í
bókinni eru
menn metn-
ir af útliti og ættemi, eins og títt var á sögu-
öld, án þess að gerðar séu
nokkrar athugasemdir
við það. Það sleppur þó
fyrir hom. Verra fannst
mér að sjá hvemig hem-
aðar- og ránsferðir vík-
inganna eru réttlættar
með því að benda á að engin lög hafi bannað
rán á sjó eða landi á þessum tíma. Sagt er frá
drápum landnámsmanna og annarra vikinga
á hlutlausan hátt og án móralskra hugleið-
inga. Mér fannst því skjóta skökku við í
fimmta kafla þar sem sagt er frá því er tveir
þrælar, sem Hjörleifur Hróðmarsson, fóst-
bróðir Ingólfs Amarssonar, greip með sér á
írlandi á leið sinni tfl íslands, snúa vöm i
sókn og drepa Hjörleif og hans menn. í bók-
inni er sagt að þeir hafi myrt Hjörleif og
fiadað um drápin sem morð sem er öUu
sterkari orð en notuð eru um dráp land-
námsmannanna. Þetta er í eina skiptið sem
þessi orð eru notuð enda era þetta einu þræl-
amir sem leggja í mannvíg. Hér er samúðin
greinUega með landnámsmönnunum sem
ávaUt er lýst sem hetjum og er höfundi mik-
ið í mun að kasta ekki rýrð á þá. Litlu skipta
írskir þrælar sem eru þó hin raunverulegu
fómarlömb, því ekki komu þeir sjálfvUjugir
tU landsins. Því má heldur ekki gleyma að
við erum líka komin af irskum þrælum þó
höfðundur geri lítið úr þeim skyldleika í
bókinni.
Þessa hók her þó að þakka því að hún er
skemmtUeg aflestrar, fróðleg og einstaklega
glæsUeg.
Stefán Aðalsteinsson
Landnámsmennirnir okkar - Víkingar nema
land
Anna Cynthia Leplar sá um bókarhönnun
og myndlýsti
Mál og menning 1999
Bókmenntir
Margrét Tryggvadóttir
Ármann Kr. Einarsson
látinn
■ Einhver
vinsælasti
og ástsælasti
barnabóka-
höfundiu'
aldarinnar á
: Islandi, Ár-
# mann Kr.
Einarsson,
lést 15. þessa
mánaðar, 84
ára. Hans
'| verður
h minnst í
bókmennta-
■ sögunni fyr-
ir það að
gera bóklestur að eftirsóttri skemmtun þús-
unda bama og unglinga sem eUa litu bækur
heldur homauga og þarf ekki annað en
minna á söguhetjurnar Áma í Hraunkoti,
Óla og Magga til að sanna þá staðhæfingu.
Ármann var Tungnamaður, fæddur 1915 í
Neðridal í Biskupstungum, og fyrsta bókin
hans, smásagnasafhið Vonir, kom út 1934,
þegar hann var aðeins 19 ára. Fyrsta barna-
bókin hans var Margt býr í fiöUunum (1937).
Almennum vinsældum náði hcmn með
fyrstu bókinni um Áma í Hraunkoti, fá-
tæka Reykjavíkurdrenginn sem kemst tU
manns í sveitinni (Tungunum!) og verður
mikil hetja. Flýgur meira að segja sinni eig-
in flugvél sem var áreiðanlega æðsti draum-
ur afar margra ungra drengja á þeim árum.
Vissulega lenti Árni í spennandi ævintýr-
: um á flugvélinni sinni en hann gerði líka
gagn, m.a. með því að dreifa fræi um
óbyggðir landsins úr henni.
‘ Einkenni á bókum Ármanns aUa tíð var í
þessa vem: spennandi söguþráður, vel
spunninn, og faUegur móraU sem aldrei
íþyngdi þó sögunum. Eftir að hann hætti
mikið til að skrifa hélt hann áfram að heiUa
bömin með því að heimsækja skóla og segja
sögur.
„Ég hef verið heppinn maður,“ sagði Ár-
mann í viðtali hér í DV fyrir tveimur árum
þegar ævisaga hans, Ævintýri lífs míns,
kom út: „Nær aUt sem ég hef tekið mér fyr-
ir hendur hefur heppnast." Hann stóð ásamt
Vöku-HelgafeUi að stofnun Verðlaunasjóðs
islenskra barnabóka sem hefur lyft undir
marga unga höfunda og á sinn þátt í sterkri
" stöðu islenskra barnabóka nú; fyrsta fram-
lagið tU þess sjóðs kom frá fiölskyldu Ár-
I manns í tUefhi af sjötugsafmæli hans. Hann
heldur því áfram að hafa áhrif á íslenskar
barnabókmenntir þótt hann sé sjálfur geng-
inn. Hann er kvaddur með virðingu.
j
;
I
Nú heilsar þér á Hafnarslóð
Nýja bókafélagið hefur gefið út bók Áðal-
geirs Kristjánssonar, Nú heUsar þér á Hafn-
arslóð. Ævir og örlög i höfuðborg íslands
i 1800-1850.
I
1
:::k

Ekki er ofsagt að 19. öldin - og þá einkum
fyrri hluti hennar - kaUi á athygli íslend-
inga nú undir lok 20. aldar. Einkum verða
þeir ungu karlmenn sem þá lögðu af ótrú-
legum metnaði grunn að hugmyndum þjóð-
arinnar um sjálfa sig mörgum nútímahöf-
undum að umhugsun-
arefni. Aðalgeir
Kristjánsson var
lengst af skjalavörð-
ur við Þjóðskjala-
safn íslands og
skrifaði doktorsrit-
gerð sína um
Fjölnismanninn
Brynjólf Péturs-
son (1974). Nú
bætir hann mn
betur og skrifar
mikið rit um
fyrri helming
19. aldar og
fiaUar þar um aUa þá
mörgu íslendinga sem
mannahöfn um lengri og skemmri tíma,
þátttöku þeirra í straumum og stefnum tím-
ans sem höfðu svo afdrifarík áhrif á islensk
stjómmál og menningu við upphaf sjálf-
stæðisbaráttunnar. Aðalgeir leiðir þá fram
á sviðið, einn af öðmm, þá sem skipuðu sér
í forystusveit og líka hina sem eru löngu
gleymdir en lögðu sitt af mörkum tU lit-
skrúðugs samfélags Hafnaríslendinga á
þessum tíma. Bragðið er upp myndum af
daglegu lífi þeirra, hvunndags og spari,
draumum þeirra, vonum, gleði og þrautum
- og brennandi ástríðu að verða ættjörðinni
að liði.
Bókin er ríkulega myndskreytt með ítar-
legum nafna- og heimildaskrám og efnisút-
drætti á dönsku.