Dagblaðið Vísir - DV - 30.12.2000, Page 41

LAUGÁMJÁGITR 30. ÐESEMBÉR áOOO
49
DV
Tilvera
- álfarnir buðu konunni í dans með glensi miklu og lauk
honum með því að þeir hjuggu af henni höfuðið
Allar þjóðir halda upp á áramót þótt
þær geri það ekki allar á sama tíma
ársins. í samfélögum sem byggja allt
sitt á frumstæðum landbúnaði tengjast
áramótin uppskerunni. Árið hefst við
sáningu og lýkur þegar uppskeran er
komin í hús. Egyptar til foma tengdu
áramótin við flóðin í Níl og í
Grikklandi voru þau breyti-
leg eftir héruðum. Róm-
verjar héldu upp á ára-
mótin í mars með því að
fagna komu vorsins. í
Kína er haldið upp á
nýja árið við fyrsta fulla
tungl í febrúar og á Ind-
landi eru þau breytileg frá
norðri til suðurs.
Áramót á jólunum
í bók sinni Saga daganna segir Ámi
Bjömsson: „Hérlendis verður 1. janúar
að nýársdegi á 16. öld, og virðist sú
venja fylgja siðaskiptun. Áður höfðu
áramót verið talin á jólunum, og 1. jan-
úar var þá áttundarhelgi jóladagsins.
Jólanótt var því áður hið sama og
nýársnótt og hafa þær svipaða drætti í
þjóðtrú, en á síðari öldum hefúr slíkur
átrúnaður færst æ meira yfir á núver-
andi nýársnótt og þrettándanótt."
Huldar vættir á ferö
Áramótin hafa alltaf verið talin
varasöm þar sem huldar vættir em á
ferð. Dauðir risa úr gröfum sínum, álf-
ar og huldufólk fara á stjá. Áramótin
era upphafið á nýju skeiði og miklu
skiptir að það hefjist vel þvi upphafið
ræður því sem á eftir kemur.
Til að reka burt illa anda er barið á
bumbur, hringlað í bjöllum, blásið í
lúðra og skotið upp flugeldum. í Kína
halda menn upp á nýja árið með svip-
uðu sniði og á íslandi. Kínveijar gera
sér glaðan dag, klæðast nýjum fótum,
borða góðan mat og heimsækja vini og
ættingja. Hús era þrifrn, skuldir gerð-
ar upp og hengdir upp rauðir borðar
með spakmælum og kveðjum. Guðum
og forfeðrum era færðar fómir og skot-
ið upp flugeldum til að reka burt illa
anda.
Vatn breyttist í vín
Um áramót er mikið um dýrðir þeg-
ar huldufólk ríður álfareið, flytur bú-
ferlum, sækir messu eða fer í heim-
sókn í næsta hól. Álfar áttu það til að
heimsækja mennska menn og þiggja af
þeim veitingar. Húsfreyjur tóku þvi
frá kjöt og aðrar kræsingar og gengu í
kringum bæinn og sögðu:
„Komi þeir sem koma vilja,
fari þeir sem fara vilja,
mér og mínum að skaðlausu."
Einnig þótti sjálfsagt að þrífa bæinn
hátt og lágt vegna þess að álfar þola
ekki óhreinindi. Þá þótti gott að sitja
úti á krossgötum á nýársnótt og leita
frétta með því að horfa í hárbeitta exi.
Menn urðu að gæta þess að þiggja ekki
góðgerðir eða svara nokkru því þá
gengu þeir af göflunum, eins og Fúsi
sem gat ekki neitað flotinu. Sumstaðar
var því trúað að vatn breyttist sem
snöggvast í vín og er það án efa ná-
tengt trúnni um óskastund á
nýársnótt.
í Þjóðsögum Jóns Áma-
sonar segir frá dreng sem
ætlaði sér að hitta á óska-
stund og sat því alla
nýársnóttina með húfúna
sína fyrir framan sig og
sagði: „Full full húfan mín með
rauða.gull." Sagan segir að þegar
langt er liðið á morguninn hafi vinnu-
maður gengið framhjá drengnum og
sagt: „Ég vildi hún væri full af skít,“ og
að hann hafi hitt á óskaskund þvi húf-
an fylltist samstundis af skít. Drengur-
inn mun hafa þagað rétt á meðan
vinnumaðurinn sagði þetta.
Búrdrifan
Búrdrífa er hrím sem fellur á gólfið
í búrinu sé gluggi hafður opinn á
nýársnótt. Hrímið líkist lausamjöll, er
hvítt á litinn, smágert og bragðsætt, en
stoppar hana. Búrdrífúnni fylgir ein-
stök búsæla og drýgindi.
Kýrtala
Samkvæmt þjóðsögunum mæla kýr
mannamál á nýárs- eða þrettándanótt
og tala saman. Einu sinni lá maður úti
í fiósi á nýársnótt til að heyra um hvað
kýmar töluðu. Hann heyrði eina kúna
segja: „Mál er að mæla.“ En þá segir
önnur: „Maður er í fjósinu", tekur þá
þriðja kýrin til máls og segir: „Hann
skulum við æra.“ Og sú fjórða: „Áður
en ljósið kemur". Maðurinn náði að
segja frá þessu um morguninn rétt
áður en hann gekk af göflunum.
Átfaskartiö
Til er fjöldi þjóðsagna sem segja frá
samskiptum álfa og manna á jóla- eða
nýársnótt. í flestum sögunum er sagt frá
því að fólk sem er á leið til kirkju og ein-
hver einn á að vera heima og gæta bæj-
arins. Oftar en ekki hafa þeir sem
heima hafa setið árið áður fundist dauð-
ir eða vitstola þegar fólkið kemur heim.
Mikill munur er á hegðun kynjanna í
þessum sögum, karlmenn era yfirleitt
úrræðagóður og bjarga sér með klókind-
um en kvenfólk prútt og bjargar sér með
aðgerðaleysi. í sögunni Álfaskartið seg-
flitar dansa ana nottina meo miKium sKripaiatum
77/ að reka burt illa anda er bariö á bumbur,
hringlaö í bjöllum, blásiö í lúöra og skotiö upp flugeldum.
Mikil undur eiga sér staö á nýársnótt, álfár flytjast búferlum, dauöir rísa úrgröfum sínum og kýrgeta talaö.
sést hvorki né næst nema I myrkri og
hverfur þegar birtir. Húsfreyjur sem
vilja safna búrdrífuni eiga að setja pott
á gólfið og siugrind með krossmarki
yfir. Drífan getur ekki komist upp úr
pottinum aftur þar sem krossmarkið
ir frá viðskiptum manna og álfa á nýárs-
nótt og hvemig kvenfólk á að hegða sér
við slíkar aðstæður.
Tvö ár í röð höfðu konumar sem
gæta áttu bæjarins á nýársnótt fundist
dauðar þegar fólkið kom heim. Sam-
kvæmt sögunni áttu álfar og huldufólk
að hafa komið í heimsókn. „Gjörðu álf-
ar þessir allmikið um sig og buðu
mærinni í dans með glensi miklu og
lauk svo dansinum að huldumenn
hjuggU höfuð af henni.“
Þriðja gamlárskvöldinu fara allir af
bænum nema ein kona sem dvelst
heima. Þegar allir era famir sópaði
hún húsið vandlega og setti ljós í öll
hom. Að þvi búnu settist hún og fór að
lesa. Skömmu seinna heyrði hún mik-
il háreysti og læti og var barið að dyr-
um. Konan gaf því engan gaum og hélt
áfram að lesa.
Komu þá álfar inn í húsið og reyndu
aö tæla hana í dansinn með sér en hún
afþakkaði. Huldufólkið dáðist mjög að
því hve þrifalegt allt var í húsinu og
hversu staðföst hún var við bóklestur-
inn.
Álfamir dönsuðu alla nóttina með
miklum skrípalátum en þegar dagur
rann sagði konan: „Guði sé lof, dagur
er á loft kominn," en við það brá álfa-
fólkinu svo mikið að það ákvað að
drífa sig. Áður en það fór setti einn
huldumaðurinn kistil hjá konunni og
bað hana að þiggja hann og skartið
sem i honum væri. Síðan hurfu álfam-
ir en konan geymdi kistilinn vandlega
og lét engan af vita.
Þegar heimamenn komu frá tíðum
vora þeir að vonum ánægðir aö finna
konuna á lífi en þeir undraðust mjög
hvað allt var á tjá og tundri eftir partí-
ið hjá álfúnum.
Þegar konan gifti sig opnaði hún
kistilinn sem álfamir höfðu gefið
henni. í honum var gullsaumaður
kvenbúningur ásamt gullhring og þótti
konan mjög glæsileg með álfaskartið.
Kip
Kýr tala
mannamál
. 16 síðna sérblað um Leið til betra lífs fylgir DV
þriðjudaginn 2. janúar 2001
Leifft ttfl bstra lífs
Fjallað verður um dans, ballett, líkamsrækt,
sund, skíði og bretti, skauta, göngur,
andlega og líkamlega næringu o.fl.