Dagblaðið - 17.09.1976, Qupperneq 11

l).V;BI.At>lf>. KÖSTUDACUK 17. SKl*Tf:MBF:K 1976.
11
RAUÐA AKURLILJANISOWETO
hefur upp í Suður-Afríku. En
Mashinini var andsnúinn öllu
ofbeldinu.
„Hélt að þeir myndu
tala við okkur“
Hann lét í ljós skelfingu sína
yfir þvi hvernig fór í viðtali við
brezka sjónvarpsmenn sem
kvikmynduðu viðtalið á laun í
Suður-Afríku.
„Stúdentarnir voru að undir-
búa andófið," sagði hann.
„Þegar við komum á staðinn
var lögreglan þar fyrir i btlum
og brvnvörðum vögnum með
hríðskotabyssur og skamm-
byssur.
A milli lögreglurtnar og stúd-
entanna var alls ekkerl sam-
band. Egman að ég reyndi að
stöðva strák sem var með grjót-
hnullung í hendinni og bað
hann að sleppa steininum.
Allt í einu komu lögreglu-
þjónarnir að okkur. Fyrst
hentu hvltir lögreglumenn
táragasi. Við vissum ekki einu
sinni hvað það var. Þegar við
sáum reykinn leggja upp
dreifðum við okkur. Þegar við
komum aftur héldum við að
þeir myndu tala við okkur í
gegnum gjallarhorn eða eitt-
hvað í þá áttina.
Allt t einu hófst
skothríðin
En þá gerðist það allt í einu
að sami lögreglumaðurinn og
henti táragasinu byrjaói að
skjóta á stúdentahópinn,
annaðhvort yfir höfuð þeirra
eða þá með púðurkúlum. Þá
urðu stúdentarnir reiðir og
byrjuðu að henda grjóti i áttina
að lögreglumönnunum.
Svörtu lögreglumennirnir
fóru aftur í brynvarða vagninn
en hvítu lögreglumennirnir
komu fram fyrir hann og
byrjuðu að skjóta með hríð-
skotabyssunum. Ég trúði ekki
mínum eigin augum."
Stúdentarnir tóku til fótanna
til að bjarga lífi sínu. Eftir varð
þrettán ára gamall drengur,
Hector Peterson, dáinn af skot-
sárum. Stúdentarnir hlupu um
allt borgarhverfið og áður en
varði voru óeirðirnar orðnar
gjörsamlega stjórnlausar.
Leiðtogi stúdenta
Síðar þann sama dag var
hvítur félagsráðgjafi, Melville
Edelstein, dreginn út úr bíl
sínum í Soweto, barinn til
dauða og síðan brenndur. Lög-
reglan hefur einkum hug á að
ræða við Mashinini um það til-
tekna atvik.
Öeirðirnar breiddust út til
annarra borgarhverfa blökku-
manna og þremur dögum síðar
lagu 176 manns í valnum, allir
blakkir nema tveir, að þvi er
lögreglan segir.
Mashinini sagði í viðtalinu
við brezku sjónvarpsmennina
að raunveruleg tala látinna
væri rúmlega þrjú hundruð
manns.
Blakkur ritstjóri, Percy
Qoboza, segir að Mashinini hafi
verið „hræðilega skelfdur"
vegna ofbeldisins.
Fulltrúanefnd stúdenta í
Soweto var sett á laggirnar í
skyndi í því skyni að stilla til
friðar. Mashinini var formaður
nefndarinnar. Hann hvatti stú-
denta til að snúa aftur til skóla
sinna — en án árangurs, enn
var of mikill hiti í mönnum.
Þá gerði Mashinini sér ljóst
að lögreglan var farin að leita
hans. Hann hvarf eins og jörðin
hefði gleypt hann. Félagar hans
segja að síðan hafi hann ekki
sofið tvær nætur í röð á sama
stað.
Ákafur gegn ofbeldi
Mashinini kynntist líklega
hugtakinu „svart vald“ fyrir
þremur árum þegar hann gekk
í samtök blakkra stúdenta í
Suður-Afríku (SAS). Margir
letðtogar þeirra samtaka sitja
qd'í öryggisgæzlu með tilvísun
til laga um öryggi ríkisins.
En í augum Mashinini
þýddi svart vald ekki endilega
ofbeldi. „Hann kemur til með
að verða sakaður um að hafa
æst til ofbeldisverka um allt
land,“ segir frændi hans, David
Thebahali, sem á sæti í Afríku-
ráði Soweto. „En allir sem
þekkja hann munu sverja að í
öllu sem hann gerði prédikaði
hann ákafur gegn ofbeldi í
hvaða mynd sem var.“
Kennarar Mashininis lýsa
honum sem aðlaðandi frekar en
snjöllum.
„Hann sýndi mikla getu í
leiklist," segir frú Bernadette
Mosala, einn kennara hans I
Morris Isaacson menntaskólan-
um, sem varð miðdepill Soweto-
óeirðanna í upphafi. Hún
minnist þess að hann lék
Cassius í uppsetningu skólans á
Júlíusi Sesar eftir Shakespeare
fyrir þremur árum og að síðar
setti hann sjálfur Macbeth á
svið.
„Hann er mjög aðlaðandi og
myndarlegur ungur piltur. Ég
veit að stúlkunum þótti mikið
til hans koma og hann hafði
föst tök á þeim,“ segir frú
Mosala. „En nú er hann
auðvitað ekki drengur lengur,
hann er karlmaður."
Fólk mun verða frjólst
„Af honum stafaði mikill
kraftur," segir Qoboza ritstjóri
sem átti við hann viðtal
skömmu eftir óeirðirnar í júnl.
I því viðtali sagði Mashinini:
„Það sem fólk í dag, einkum
hvítt fólk, ætti að gera sér ljóst
er að stúdent dagsins segir ekki
að fólk verði að vera frjálst,
hann segir að fólk muni verða
frjálst."
x) Rauða akuiiiljan. hetjan í skaldsögu ef tir
Orczy baronessu, var enskur aAalsmaöur
sem dvaldi og starfaöi í Frakklandi á tímum
byltingarinnar í lok síAustu aldar.Hann sýndi
mikla hugvitssemi og hugrekki í aA hjarga
frönskum aAalsmönnum sem aö öörum kosti
heföu veriA leiddir undir fallöxina. Franska
lögreglan leitaöi hans stööugt en tókst aldrei
aö finna hann.
hvers konar yfirhylmingar: Það
getur verið skipulaginu, kerf-
inu, hættulegt, að sumir hlutir
fréttist. Og það er undir slíkum
kringumstæðum sem auðveld-
lega fer að grafa í innvióunum,
gröfturinn verður að kýli, og
loksins, einhvern tímann,
springur kýlið með hvelli.
Saga úr fangelsi
Þessar hugleiðingar eru eins
konar formáli að sögu úr fang-
elsi, sem mér þykir eiga erindi
við lesendur. Einhverjum kann
að þykja sagan ótrúleg, en
herrar mínir og frúr, islenzkt
réttarríki:
Fyrir rúmum tveimur árum
gerist það í íslenzku fangelsi að
fimm fangar sitja að drykkju í
klefa eins þeirra. Fangaverðir
urðu varir við að eitthvað
„óvenjulegt" var á seyði, en
sinntu þvi ekki frekar. Einn
fanganna hafói verið dæmdur
fyrir óvenjulegt ofbeldisverk,
hann skaut meðal annars fót
undan manni og hlaut átta ára
fangelsi. Þann verknað hafði
hann framið í áfengisvimu.
Fangarnir ákveða að reyna að
komast út um gluggann, en það
tókst ekki. Kemur þá til tals að
rota einhvern fangavörðinn og
ná af honum lyklunum. For-
sprakkinn dregur þá úr buxum
sínum vafinn rörbút. Er hér var
komið sögu var einn fanginn
orðinn veikur af neyzlu
áfengisins og horfinn til klefa
síns. Forsprakkinn fór hins
vegar við annan mann fram á
gang, og rneðan sá rabbaði við
fangavörð kom hinn höggi á
fangavörðinn. Hver sem ætlun-
in var þá hálfgeigaði höggið,
fangavörðurinn komst við illan
leik til annarra fangavarða. Var
kallað út varalið úr nærliggj-
andi byggðarlagi, fjórir fangar
færðir í einangrun og sá fimmti
lokaður í klefa sínum.
Heimild er endurrit úr Saka-
dómsbók.
Vörnin
Verjandi ákærða, fanga Y,
fjallaði um kjarna þessa máls,
þegar málið kom fyrir dóm
fimm mánuðum síðar. Hann
krafðist sýkr,unar fangans og
lægstu refsingar til vara. Hann
spurði i vörn sinni ekki fyrst og
fremst: Hvað gerði fanginn?
Hann spurði: Hvernig komst
fanginn — fangarnir — yfir
vínið? Ilann benti á að um-
ræddur fangi væri í fangelsi
vegna óhæfuverka sem hann
hefði framið vegna mikillar
áfengisdrykkju. Hann sagði:
„Ekki er hægt að loka augunum
fyrir þeirri staðreynd að orsök
ólátanna. ... er að finna í
áfengisneyzlu fanganna þar.
Þótt ótrúlegt sé þá virðist sem
það sé til í dæminu að fangar
bruggi og drekki áfengi innan
veggja vinnuhælisins. Þetta
mál hefur rennt stoðum undir
þær sögusagnir að föngum sé
mögulegt að brugga og verða
sér úti um áfengi svo og lyf. Af
skjölum málsins má sjá að
plastbrúsar með og án bruggs
hafi fundizt á fleiri en einum
stað og þ.á m. tveir brúsar í
klefa fanga X, sem fór af vinnu-
hælinu tæpum mánuði áður en
hinn umdeildi atburður átti sér
stað. Því hefur ekki verið neitt
einsdæmi að áfengi var í klefa
fanga Y þetta kvöld."
Þá segir verjandinn að vert
sé að líta á skyldur og hlutverk
fangelsa og fangavarða. Hlut-
verk fangelsa sé að halda
mönnum frá frekari afbrotum.
Fjöldi áfbrota, einnig þess sem
hér á í hlut, er framinn undir
áhrífum áfengis. Því ætti það
að vera sérstök skylda fangelsis
að halda í'öngum frá áfengis-
neyzlu. Ábyrgð fangelsisyfir-
valdanna sé þess vegna mikil.
Loks segir verjandi: „Einu
atriði i sambandi við rannsókn
máls þessa vil ég koma á fram-
færi. Öll rannsóknin snýst um
árás fanga Y á fangavörðinn, en
engin rannsókn hefur farið
fram á því hverjir brugguðu og
hvernig eða hve lengi.“
Með þessum rökum krafðist
verjandi sýknu. Heimild er
afrit af vörn verjanda.
Dómurinn
Og þá kom að kerfinu. Sam-
kvæmt íslenzkum lögum liggja
þung viðurlög við því að ráðast
með ofbeldi á fangavörð. Allt
að tólf ára fangelsi. Dómarinn
kvað hins vegar upp vægan
úrskurð, tíu mánaða fangelsi.
Lögmenn, sem ég hef talað við
um þessi mál, undrast hversu
léttur dómurinn er — þangað
til þeim er sagt að í dómsfor-
sendum er ekki minnzt á
áfengisneyzlu né rannsakaður
eða farið fram á rannsókn á
þeim þætti málsins. Opinber-
lega að minnsta kosti virðist
málið þar með vera úr sögunni.
Dóminn kvað upp Örn
Höskuldsson.
Hugsanleg skýring
Ástandið í fangelsinu á aug-
ljóslega ekki að fréttast, það
gæti komið óorði á glansmynd-
ina, sem okkur er gert að trúa.
Fyrrum gæzlufangi í þessu
fangelsi hefur tjáð mér hugsan-
lega skýringu á þessu: Hann
telur að, vínföngin, eða efnin í
þau, hafi að einhverju leyti
komið frá starfsmönnum
fangelsisins! Alla vega sér hver
maður, að hafi þeir verið til
líkamans eins og fólk er flest þá
hlutu þeir að vita hvað gekk á
og hvað hafði lengi gengið á að
sögn verjanda. En ekkert af
þessu var athugað betur. Af
M m mmu i k :
gengið — hverjir eru þeir
seku? Eða lét hann yfirsaka-
dómarann, yfirmann sinn, vita,
og tók hann þá ákvörðun að
aðhafast ekkert frekar? Var
saksóknara ríkisins gert við-
vart? Og hafi þessi menn um
þetta vitað, létu þeir þá ráð-
herra vita? (Um það efast ég
reyndar).
Ég er þeirrar skoðunar, sem
auðvitað er ágizkun, að
iiill
Hegningarhúsið, tákn fangelsa á Islandi. Það er þó ekki tengt þeim
frásögnum er hér eru birtar.
Sakadómsafriti er ljóst að
dómarinn var þægur, spurði
einskis, og allt féll í ljúfa löð.
Fanginn, sem hafði hlotið átta
ára dóm var í sumar látinn af
dómsmálaráðherra laus til
reynslu, hann hafði þá ekki af-
plánað helming refsingar fyrir
fyrra brot, hvað þá að þetta litla
leiðindaatvik komi nokkurn
tímann til refsingar. En áfram
grefur í kýlinu.
Hvers vegna spurt?
Ég bið lesendur að virða þau
grundvallarsjónarmið, að þessi
grein er ekki rituð í þeim til-
gangi að vekja andúð á þeim
föngum sem í hlut eiga. Þvert á
móti tek ég undir það með verj-
anda að í þessu tilviki að
minnsta kosti eru þeir — eða
hann — fórnarlömb aðstæðna.
Það er enn fremur grundvallar-
skoðun að refsingar eigi að vera
mildar og aðbúnaður í fangels-
um svo sem bezt verður á kosið
—' en refsingum ber að fram-
fylgja og þaó á jafnt yfir alla að
ganga. Þar eiga til að mynda
misvitrir ráðherra ekki að vera
að káka.
En hitt er alvarlegra: Tekur
dórnarinn þá ákvörðun upp á
sitt eindæmi að dæma í þessu
máli en leiða gersamlega hjá
sér að spyrja þeirra spurninga
sem óhjákvæmilega vakna:
Hvað var að gerast í fangelsinu
— hvar fengu fangarnir vínið
— hversu lengi hafði þetta
vitneskja um svona mál hafi
farið eitthvað upp eftir kerf-
inu, ekki þó alla leið til ráð-
herra. Einhvers staðar hlýtur
að hafa verið tekin ákvörðun
um að aðhafast ekkert frekar.
Og enn fremur: Þeir menn —
hvar sem þeir eru í dóms-
kerfinu og hverjir sem þeir eru
— sem taka þá ákvörðun að
aðhafast ekkert frekar, eða fara
alla vega svo leynt með það að
það er nánast útilokað að það
fréttist, sem með öðrum og
skýrari orðum taka þátt í yfir-
hylmingu af þessu tagi, séu
ófærir um að gegna störfum
sínum. Það er allt og sumt.
Ef sprúttsala almennt og
yfirleitt viðgengst í fangelsum
landsins, þannig að endar í lim-
lestingum starfsmanna, þá er
þaó ekkert einkamál kerfis-
kalla.
Og ég vil enn fremur leiða
rök aó þvi hvað ég hygg að
þarna hafi átt sér stað: Hönd
festir ekki nema á nafni Arnar
Höskuldssonar, hann kveður
upp hinn undarlega dóm. Það
er þó ótrúlegt að hann hafi
tekið slíkar ákvarðanir án sam-
ráðs við einhverja yfirmenn
sína, án þess þó um þaö sé
nokkuð vitað. Nú er það svo að
þessi dómari er auðvitað ekkert
fúlmenni og ekkert spilltari en
gengur og gerist með okkur öll.
En það er hinn innb.vggði
hugsunarháttur dómsyfir-
stéttarinnar, sem enn kentur til
álita. Eg er þeirrar skoðunar.
að það sem gerist sé einfaldlega
þetta: Dómarinn — eða yfir-
maður hans — ákveða, að það
sé þjóðskipulaginu sem þeir
trúa á. þar með valdinu og þar
með valdhöfum, fyrir beztu að
þetta mál fari ekki lengra. Ef
frekar væri aðhafzt, þá gæti
það þýtt, hlyti að þýða, opin-
bera úttekt á fangelsinu. Og
það gæti leitt ýmislegt í ljós
sem yrði valdinu, þar með vald-
höfum, óþægilegt. Það gæti
grafið undan virðingu valdsins
og ýtt undir óróaöfl. Þess
vegna: Þegja og þagga niður.
Spyrja einskis.
Lengra spurt
TVlciin verða að átta sig á því,
að þetta eru ekki gamanmál, þó
svo fangelsissagan sé kannske
kostuleg 1 aðra röndina. Mér
þykir þessi saga gefa tilefni til
að draga glæfralegar ályktanir.
Nú er það svo að þessi sami Örn
Höskuldsson hefur verið rann-
sóknardómari svokallaðra Geir-
finnsmála. Hins vegar hefur
vestur-þýzkur sérfræðingur
verið fenginn til þess að taka
yfir þessa rannsókn, og var það
vitaskuld eðlilegt eins og málin
virtust í pottinn búin. Það er
áreiðanlega fyllsta ástæða til
þess að bera traust til Þjóðverj-
ans. Það er engin ástæða til
þess að ætla annað en að úr því
sem komið er þá upplýsi hann
það sem í mannlegu valdi
stendur að upplýsa.
En — til að mynda að því er
varðar upplýsingar er Þjóðverj-
inn vitaskuld háður íslenzkum
hjálparmönnum sínum. Yfir-
stjórn íslenzkra dómsmála
dróst inn í þá umræðu, við skul-
um segja með réttu eða röngu.
Og þá kemur enn að kjarna
vandans — og þetta er vandi
ekki vegna þess að í dómsyfir-
stéttinni sitji einhver illmenni
heldur vegna þess að þeir eru
að hugarfari sjálfvirkir kerfis-
þjónar. Hvernig, til dæmis,
gerir dómsyfirstéttin Þjóðverj-
anum grein fyrir þingræðu Sig-
hvats Björgvinssonar alþingis-
manns, þar sem hann fjallaði
um afskipti dómsmálaráð-
herra? Hefur honum verið gerð
hlutlæg grein fyrir öllum þeim
þráðum þessa máls — eða er
það afgreitt sem pólitískt skít-
kast óróaafla og þessu máli
óviðkomandi. Afleiddar spurn-
ingar af þessu tagi vakna enda-
laust.
Lokaspurningin yrði senni-
lega: Hefur dómskerfið sýnt og
sannað að það sé trausts vert?
Svarið er nei. Og það er hættu-
legt þjóðfélaginu og þegnum
þess.