Vísbending - 19.12.1994, Blaðsíða 5

Drög að viðreisn
Viðtal við Olaf Björnsson prófessor
Ólafur Hannibalsson skrifar
Það er sérkennilegt hvað íslendingum hefur reynst torsótt aðfeta sig út úr hagkerfi hafta og skömmtunar í átt
aðfrjálsu hagkerfi. Skiljanlegt var að til slíkra óyndisúrrœða vœri gripið á tíma heimskreppu og heimsstyrj-
aldar og þá einkum afþeim stjómmálaflokkum, sem til vinstri eru í hinu pólitíska litrófi. Þá erum við að tala
um tímannfráþvíum 1933-'48, eða hálfan annan áratug. En áhrif hagspeki kreppuára og styrjaldarreksturs
hafa reynst miklu langœrri en það og má segja að enn sé á lslandi tekist á um þau grundvallarviðhorf, sem
skilja að áœtlunarbúskap og athafnafrelsi - hálfri öld eftir að heimsstyrjöldinni lauk og löngu eftir að nútíma-
legri viðhorf hafa borið pólitískan sigurafhólmi í löndunum allt í kringum okkur.
Fyrsta viðleitnin til aðfeta sig út af einstigi æ harðari og víðtœkari skömmtunar á bókstaflega öllum gögnum
og gœðum þjóðarbúsins var undirbúin af minnihlutastjórn Sjálfstœðisflokksins 1949 og hrundið íframkvœmd
af ríkisstjórn Steingríms Steinþórssonar veturinn 1950. Oft er talað um að þœr ráðstafanir hafi runnið út í
sandinn og þráðurinn ekki verið tekinn upp afturfyrr en með „ viðreisn “ Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks
1960. Þetta er þó kannski ekki alls kostar rétt. Til þess aðfrœðast betur um þetta tókum við tali Itagfrœðing-
ana Benjamín H.J. Eiríksson og Ólaf Bjömsson, höfunda lagabálksins um efnahagsráðstafanir þessarar stjómar.
Fyrst heimsótti Vísbending Ólaf Björnsson
prófessor og spurði: Hvenœr fór áhrifa hag-
frœðinga verulega að gæta á íslensk stjórnmál
og stjórnmálamenn ?
Það er fyrst eftir fall nýsköpunarstjórnar-
innar, og í sambandi við myndun nýrrar
ríkisstjórnar, að kallað er eftir áliti hagfræð-
inga um stöðumat og lausnir á vandanum. Þá
voru uppi hugmyndir um myndun nýrrar þjóð-
stjórnar og við vorum kvaddir til fjórir ungir
hagfræðingar, hver í tengslum við sinn flokk,
til að gefa álit um ástand og horfur. Þetta voru
Klemens Tryggvason, Gylfi Þ. Gíslason, Jón-
as Haralz og ég. Við vorum út af fyrir sig
sammála um ástandið, en lausnirnar urðu
málamiðlun, sem hver okkar fyrir sig var
kannski óánægður með. Við spáðurn því að
gjaldeyrisforðinn væri senn uppurinn, spá sem
rættist fljótlega. Niðurstaðan af þessum stjórn-
armyndunarviðræðum varð „Stefanía", stjórn
Alþýðuflokks, Framsóknarflokks og Sjálf-
stæðisflokks undir forsæti Stefáns Jóhanns
Stefánssonar formanns Alþýðuflokksins.
Stjómmálaforingjarnir sem þarna áttust við
voru þeir Olafur Thors, Stefán Jóhann
Stefánsson, Einar Olgeirsson og Hermann
Jónasson. Sá eini sem var ánægður með þetta
álit okkar var Hermann, enda hörð gagnrýni á
frammistöðu fráfarandi stjórnar, sem allir hinir
flokkarnir höfðu tekið þátt í.
Hvað mig snerti hafði ég alltaf talið að
grundvallarhugmyndin að baki nýsköpunar-
stjórninni væri röng og hef alltaf verið hissa á
því að Sjálfstæðisflokkurinn skyldi ljá máls á
því að ganga svo langt inn á braut langtíma
skipulagningar atvinnuveganna og áætlunar-
búskapar. Eg var aldrei neitt sérstaklega
hamingjusamur með nýsköpunarárin, þótt
margt af framkvæmdum stjórnarinnar væri í
sjálfu sér ekki óskynsamlegt, togarakaupin lil
dæmis. Við þurftum að endumýja flotann.
Þótt okkur legðist ýmislegt til, svo sem
Hvalfjarðarsíldin veturinn 1947-’48, var
gjaldeyrisforðinn nær uppurinn í lok þess árs.
Ráðin, sem fyrrverandi rfkisstjórnir höfðu
komið upp, Viðskiptaráð og Nýbyggingarráð,
breyttust nú í Fjárhagsráð. Til viðbótar gjald-
eyrishöftum og innflutningshöftum, komu nú
höft á framkvæmdir og skömmtun á nauð-
Ólafur Björnsson, prófessor.
synjavörum, ennþá strangari og naumari en
viðgengist hafði á stríðsárunum, þegar skortur
á varningi í viðskiptalöndum okkar, hafði gert
skömmtun nauðsynlega. Hins vegar var mikil
kaupgeta innanlands. Gengið hafði verið
lækkað vorið 1939, en síðan hafði óðaverð-
bólga stríðsáranna, með vinnuafl á uppboði
fyrir breska og ameríska herinn og uppgripum
við sjávarsíðuna, fengið að grassera. Ekkert
samhengi var lengur milli íslensku krónunnar
og þess gjaldeyris sem fékkst fyrir útflutn-
ingsafurðir okkar erlendis. Flestir stjómmála-
menn héldu þó dauðahaldi í hugmyndina um
fast gengi. Utflutningsatvinnuvegunum var
bættur mismunurinn með niðurgreiðslum á
fiskverði og útfluiningsuppbótum, sem voru
að verða ríkissjóði ofviða. Kaupgjaldið var
fest í viðjar vísitölubindingar og dýrtíðarbóta.
Bændur höfðu fengið beina tengingu kjara
sinna við kauptaxta verkalölks, iðnaðarmanna
og sjómanna. Verkalýðshreyfingin var herská.
Alþýðusambandið og Dagsbrún voru í hönd-
um kommúnista, sem ekki hikuðu við að beita
verkalýðnum fyrir sinn pólitíska vagn. Kalda
stríðið var hafið. Ný utanríkisstefna var í mót-
un, samstaða með vestrænum þjóðum, þar sem
ekkert pláss var fyrir kommúnista í stjóm lands-
ins. Þeir börðust á móti með hnúum og hnefum.
Þannig stóðu þá málin á síðustu mánuðum
Stefaníu. Þegar þrír ráðherrar stjómarinnar
fóm til Washington til að leggja síðustu hönd
á undirbúning inngöngunnar í NATO hitti
Bjarni Benediktsson að máli dr. Benjamín
Eiríksson, sem þá var starfsmaður Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins. Varð að samkomulagi milli
þeirra að Benjamín kæmi heim og ynni á veg-
um ríkisstjómarinnar álitsgerð um hag lands-
ins og möguleg úrræði. Hann vann svo að
þessu verkefni um þriggja mánaða skeið
sumarið 1949 og skilaði áliti til ríkisstjórnar-
innar, en þá féll þessi ríkisstjóm og var efnt til
kosninga í október þá um haustið.
I þessu áliti Benjamíns var lagt til að fara
inn á nýja braut, draga úr innflutningshöftum
eða aflétta þeim og taka upp frjáls viðskipti.
Til þess þurfti verulega gengisfellingu. En
stjórnmálaflokkana brast kjark. Eftir sex vikna
stjómarkreppu myndaði Sjálfstæðisflokkurinn
minnihlutastjórn í byrjun desentber, sem til
bráðabirgða framlengdi styrkja- og niður-
greiðslukerfið til að halda atvinnuvegunum
gangandi. Eitt fyrsta verk ríkisstjórnarinnar
var að kalla dr. Benjamín heim og fela okkur
að starfa að samningu frumvarps, sem byggt
var á þessu áliti hans frá því um sumarið.
Meginefni þess var runnið undan rifjum dr.
Benjamíns, en ég aðstoðaði hann eftir mætti.
Við unnum að þessum tillögum frá því í
desember fram í febrúar og þegar þær voru
fullbúnar voru þær sendar Framsóknar- og
Alþýðuflokki til athugunar. Alþýðuflokkurinn,
sem hafði tapað tveimur þingmönnum í kosn-
ingunum um haustið, farið úr 9 í 7 af 52 þing-
mönnum, hafnaði tillögunum en Framsókn
féllst á frekari viðræður. En Framsókn lék
tveimur skjöldum í þessu. Allt frá kosningum
höfðu farið fram viðræður milli Framsóknar,
Sósíalista og Alþýðuflokks um myndun
vinstri stjómar á grundvelli styrkja og ábyrgðar-
leiðar eða niðurfærslu- og verðhjöðnunar-
leiðar. Voru þar einkum kallaðir til hagfræð-
ingarnir Jónas Haralz, Klemens Tryggvason
og Torfi Asgeirsson. Fór svo að Framsókn bar
fram vantrauststillögu á stjórnina og var tillag-
VÍSBENDING
5