Vísbending - 19.12.1994, Síða 26

hagræðingu í slátur- og úrvinnslugeiranum og
mjólkuriðnaði og valdið miklum usla í
kartöflu-, grænmetis- og blómarækt.
Orsakir þeirra þróunar sem hér hefur verið
lýst má skýra nánar.
Verðskrúfa
I fyrsta lagi hefur þróunin í verslun verið
ósamstíga þróuninni í frumframleiðslu og
úrvinnslu búvara, en það hefur haft veruleg
áhrif á myndun heildsöluverðs búvara og
framleiðendaverðs. A sama tíma og vart
verður fækkunar og vaxandi samþjöppunar í
smásöluversluninni hefur ekki fækkað að
sama skapi í röðum sölu- og úrvinnsluaðila
búvara. Þessum aðilum hefur m.a.s. í sumum
tilvikum fjölgað, s.s. í úrvinnslu og dreifingu
kjötafurða og framleiðslu og dreifingu græn-
metis, kartaflna og blóma.
Þessi þróun hefur sagt til sín á fleiri
sviðum en frumframleiðslu og úrvinnslu í
landbúnaði. Með nokkurri einföldun má segja
að hún hafi leitt af sér skrúfu sem þrýstir verði
niður, neytendum til hagsbóta, öfugt við
verðskrúfu verðbólguáranna miklu. Það má
hins vegar spyrja sig að því á hversu heil-
brigðum grunni þessi verðskrúfa snýst og
hvaða afleiðingar hún hefur fyrir landbúnað-
inn, þegar til lengri tíma er litið. Eitt er þó
víst. Ef fram heldur sem horfir, kallar þessi
þróun á mun víðtækari samstöðu og samráð
meðal framleiðenda og úrvinnsluaðila f land-
búnaði, til að vega upp á móti samþjöppuninni
í smásölunni.
Minni markaöshlutdcild
I öðru lagi hefur markaðshlutdeild ís-
lenskra landbúnaðarvara minnkað. Það kann
að virðast öfugmæli með hliðsjón af fullyrð-
ingum um að búvöruverð fari lækkandi á
framleiðenda- og heildsölustigi. Verðteygni
matvöru er hins vegar h'til og verðlækkun
skilar lítilli sem engri varanlegri neysluaukn-
ingu. Verðið getur aftur á móti haft varanleg
áhrif á sjálft neyslumynstrið. Staðreyndin er
sú að samkeppni á matvælamarkaðnum hefur
harðnað verulega og landbúnaðarafurðir
keppa við fjölbreytt úrval innfluttra matvæla.
Ekki er þessi aukna samkeppni í öllum til-
vikum háð á jafnréttisgrunni. Sem dæmi má
nefna að innflutningur tilbúinna matvæla á
lágum eða engum tollum hefur aukist jafnt og
þétt. Þessi niðurgreidda samkeppni, sem birtist
okkur aðallega í frystiborðum og nú síðast í
grænmetishillum verslana, er í takt við breyt-
ingar á neysluvenjum. Þeim hefur landbúnað-
urinn átt í erfiðleikum með að svara þar sem
stjórnvöld hafa m.a. ekki beitt þeim heimild-
um sem þau hafa til verðjöfnunar. Þessi ber-
sýnilega tregða stjómvalda til að verja sam-
keppnisstöðu innlendrar atvinnustarfsemi
gegn áhrifum niðurgreiðslna og undirboða
hefur, sem kunnugt er, komið einna harðast
niður á skipasmíðaiðnaðinum og áhrifin eru
farin að segja til sín í landbúnaðinum.
Lækkun opinbers stuðnings um þriðjung
I þriðja lagi hefur opinber stuðningur við
landbúnað stórminnkað, eins og áður segir.
Það hefur komið harðast niður á sauðfjárrækt-
inni, sem aftur hefur bætt enn á erfiðleika
margra sláturhúsa og skinnaiðnaðarins í heild,
svo að dæmi séu nefnd. Um 490 þúsund sauð-
fjár eru í landinu og hefur því fækkað um
helming á síðustu 15 árum. Miklu munar um
afnám útfiutningsbóta, sem gerist á sama tíma
og markaðshlutdeild landbúnaðarins hér
heima á undir högg að sækja.
Þróunin á alþjóðamörkuðum fyrir búvöru
var allan síðasta áratug, og er enn, mjög óhag-
stæð. Stórar Iandbúnaðarþjóðir hafa losað sig
við offramleiðslu með undirboðum í krafti gíf-
urlegra útflutningsbóta. Vonir standa til að
með nýja GATT-samkomulaginu takist að
hamla gegn þessari þróun svo að verð hækki.
Sú von er þó talsvert veik þar sem arftaki
GATT, World Trade Organization, getur tæp-
ast leikið heimslögreglu sem hindrar það að
útflutningsbætur í nýrri mynd komi ekki með
einhverjum hætti fram í verðmynduninni á
alþjóðamörkuðum. Þær nýju alþjóðlegu við-
skiptareglur sem samkomulagið kveður á um
eru samt eina von íslensk landbúnaðar til að
byggja upp útflutning. Aukinn útflutningur er
nánast forsenda þess að landbúnaðurinn geti
unnið sig út úr þeim miklu breytingum sem
hann stendur frammi fyrir, m.a. vegna
stóraukins innflutnings með gildistöku þessa
sama samkomulags.
Sóknarfærin
En þróun síðustu ára hefur einnig á sér
bjartar hiiðar. Áðurnefnd lækkun á fram-
leiðendaverði hefur stuðlað að verulega lægra
matvöruverði. Mikill uppgangur er í hrossa-
rækt og hestamennsku og útflutningur á bæði
hrossakjöti og lifandi hrossum hefur aukist. Þá
virðist ferðaþjónustan vera að festa sig f sessi.
Að lokum má nefnda að verð á loðdýraskinn-
um hefur hækkað.
Myndun svonefndra heilsumarkaða og
markaða fyrir hrein matvæli austan hafs og
vestan skapa landbúnaðinum aukna sóknar-
möguleika í útflutningi. Öflugt markaðsstarf
næsta áratuginn á að geta skilað auknum
tekjum til bænda og úrvinnsluaðila, svo framar-
lega sem tekst að styrkja hreina ímynd lands-
ins.
Samgöngur hafa batnað og það eitt og sér
getur skapað landbúnaðinum ýmiss konar
sóknarfæri. Það flýtir fyrir og auðveldar hag-
ræðingu í úrvinnslugreinunum og bætir að-
gengi bænda að þjónustu, þekkingu og að-
föngum.
Þá hefur samdráttur í hefðbundum land-
búnaði orsakað að menn leita víðar fanga en
oft áður. Ymiss konar smáiðnaður úr tilfall-
andi Iandbúnaðarhráefni hefur verið að skjóta
rótum og tilraunir sem miða að fjölbreyttari
framleiðslu hafa sumar skilað árangri, s.s.
bleikjueldi.
Ovissa á óvissu ofan
Óvissan torveldar mönnum, vægast sagt,
að meta stöðu atvinnuvegarins og horfur.
Metum við stöðuna með tilliti til GATT,
framtíðarsamninga við Evrópusambandið
(ESB), hvors tveggja, annars hvors eða
hvorugs? Ólíkt öðrum atvinnuvegum hafa
þessir fjölþjóðlegu eða alþjóðlegu samningar
afgerandi áhrif á landbúnaðinn.
Við bætist stefnuleysi stjórnvalda í land-
búnaðarmálum, þar sem hver höndin virðist
vera uppi á móti annarri og þversagnakennd
afstaða til landbúnaðarins ræður ríkjum.
Þaðan hafa borist þau skilaboð að landbúnað-
urinn sé í besta falli skiptimynt í fórnarkostn-
aði alþjóðlegra samninga. Stjórnvöld hafa lítið
sem ekkert sinnt möguleikum á útfiutningi
landbúnaðarafurða á sama tíma og lífs-
nauðsynlegt er fyrir landbúnaðinn að auka
útfiutning. I tengslum við EES-samningagerð-
ina var t.d. ekkert hirt um að útvega landbún-
aðinum útfiutningskvóta fyrir grænmeti og
blóm eins og t.a.m. Norðmenn fengu. Þvert á
móti var samið um tollfrjálsan innflutning á
samkeppnisvörum græna geirans, s.s. á agúrk-
um og nellikum, sem er einsdæmi á Evrópska
efnahagssvæðinu. Fleiri dæmi má nefna.
Framkvæmd nýja GATT-samningsins er öllum
hulin nema ófreskum mönnum og pólitísk
samstaða um þetta mál er ekki í augsýn. Það
sama er uppi á teningnum varðandi sam-
keppnina sem auka á innan landbúnaðarins.
Engin pólitísk samstaða virðist vera um með
hvaða hætti á að framkvæma hana. Á meðan
kraumar í pottinum og fiestar búgreinar standa
berskjaldaðar gagnvart samþjöppuninni í smá-
sölunni. Verðhrun á kartöflum í haust var for-
smekkurinn að þessari þróun. Hvernig geta
menn tekið vitrænar ákvarðanir í landbúnaði
fyrir framtíðina við aðstæður sem þessar?
26
VÍSBENDING