Vísbending - 19.12.1994, Blaðsíða 8

skiptakjörin á þessu ári og þeim næstu urðu
alveg óvenjulega óhagstæð og á sviði fjármála
rfkisins og peningamála var ónógt aðhald. Eg
hafði viljað stofna Seðlabanka, en fyrir því var
ekki pólitískur vilji. Við þetta bættist afla-
brestur. Vélbátaútgerðin komst í þrot. Sem
dæmi um erfiðleikana get ég nefnt að útflutn-
ingur landsmanna féll niður í 29 milljónir
dollara árið 1950 og framlag Banda-
ríkjamanna af Marshall-aðstoð til að greiða
fyrir innilutning okkar fór upp í 26,2% og árið
eftir í 20,3% af heildarinnflutningnum. Það
var fyrst á árinu 1954 að þetta jafnaði sig. Því
var það að einn ráðherrann sagði við mig einu
sinni: Benjamín, hefði Marshall-aðstoðin ekki
komið til, hefði orðið að skjóta saman handa
okkur íslendingum til að fleyta okkur yfir
erfiðleikana.
Það varanlega við þetta var þó það að
verslunarhöftin voru afnumin að hluta, svo og
skömmtunarfyrirkomulag og leyfaveitingar af
ýmsu tagi, sem voru gróðrarstía fyrirgreiðslu
og íhlutunar af hálfu stjómmálaflokkanna í líf
og breytni þeirra einstaklinga, sem höfðu öll
spjót úti til að bjarga sér,
Ég held að gengislækkunarplaggið í til-
lögum okkar Ólafs eitt sér sé eitt merkilegasta
plagg, sem komið hefur fram í íslenskum hag-
stjórnarmálum fyrr og síðar og áreiðanlega
það róttækasta.
En kannski var 42,6% gengislcekkun ónóg?
Við mátum það svo að þetta væri nægjan-
legt og að lengra væri ekki hægt að ganga af
pólitískum ástæðum.
Verkalýðshreyfingin varð að vera til friðs
að minnsta kosti fyrsta kastið eftir ráðstaf-
anirnar. En eins og ég nefndi áðan var það
styrkur hinna fyrri viðhorfa, sem var okkar
versti óvinur: vantrúin á að það væri hægt að
lifa án haftakerfisins. Þvf lagði ég megin-
áherslu á upplýsingaþáttinn. Og tíminn hefur
unnið með okkur Ólafi. Stefnan frá 1949-’50
bar síðbúinn ávöxt 10 árum síðar. Einn and-
stæðinga okkar þá hét Gylfi Þ. Gíslason. Hann
varð svo einn þeirra sem hrintu þessari
hugmyndafræði fram á hinum hagnýta vett-
vangi, þegar allar kringumstæður voru hag-
stæðari. Þannig unnu hugmyndir okkar smám
saman á.
Ég kom heim sem efnahagsráðunautur
ríkisstjómarinnar 1951. Það er út af fyrir sig
rétt hjá þér „að það sem að helst hann varast
vann/ varð þó að koma yfir hann“. Við reynd-
um að bjarga bátaútveginum með bráða-
birgðaráðstöfunum, sem gáfu honum að hluta
yfirráð yfir eigin gjaldeyrisöflun. Bátagjald-
eyriskerfíð. Ég sat í nefndum, sem áttu að út-
hluta atvinnugreinum styrkjum, svo að þær
mættu komast af. Stundum sátum við að þess-
ari iðju um jóladagana, allt varð að vera klárt
um áramót. Upplýsingar um raunverulegan
hag voru af skornum skammti. Og við vorum
nokkrir kallar með atvinnulífíð í höndunum,
fólkið um allt land!
Ég skal nefna þér dæmi. Við sitjum á
jóladag og sú hugmynd kemur fram að setja
bátagjaldeyrisálag á nagla. Húsbyggjendur séu
ekki of góðir til að leggja sitt af mörkum til að
halda atvinnulífínu gangandi. Fulltrúi Fram-
sóknarflokksins getur samþykkt þetta - þó
með einni undantekningu: hóffjaðrir skulu
undanskildar. Það er fallist á það og snúið sér
að næsta lið. Svona stjórna kommissarar efna-
hagslífinu í stað þess að láta markaðinn sjá um
sitt hlutverk. Ég þarf varla að taka það fram að
þessi iðja var mér persónulega ógeðfelld, en
annað var ekki pólitískt framkvæmanlegt á
þessum tíma.
Meðan ég var bankastjóri Framkvæmda-
bankans samdi ég við Tékka um vélakaup til
nokkurra virkjana og raflagnaefni fyrir
RARIK, undirstöðu framfara í atvinnulífinu.
Þá hitti ég bandaríska sendiherrann í Hljóm-
skálagarðinum. Hann átaldi mig fyrir þessi
viðskipti við kommúnistaríki. Ég svaraði hon-
um og sagði: Nágrannaþjóðir okkar vilja ekki
kaupa af okkur fisk, en þær vilja selja okkur
vélar. Tékkar bjóðast til að láta okkur hafa
vélar fyrir físk. Vélarnar eru undirstaða vel-
megunar okkar í framtíðinni. Viðskipti eru
viðskipti.
Hitt er svo annað mál að frelsi í viðskiptum
varð ekki byggt upp með stórfelldum viðskipt-
um við jafnkeypislönd kommúnista. En þetta
var sá harði veruleiki sem við bjuggum við.
Ég lagði líka áherslu á það á þessum árum
að lána til uppbyggingar og vélvæðingar
hraðfrystihúsanna um allt land. Fiskvinnslan
breyttist smám saman á þessum árum úr hand-
verki í sérhæfða iðngrein.
Árið 1960 var ástandið orðið allt annað.
Endurreisn Evrópu var lokið. Viðskiptakjör
okkar fóru batnandi. Markaðir voru að opnast
á Vesturlöndum fyrir freðfiskinn. Við áttum
samleið með nágrönnum og vinum og dugn-
aður og útsjónarsemi einstaklinga fossaði
fram við athafnafrelsið, ótal möguleikar opn-
uðust, sem engir skriffinnar hins opinbera sáu
í kortunum. Á örfáum árum byggðu íslending-
ar síldarflota og urðu í hópi mestu síldveiði-
þjóða heims. Svo, eins og hendi væri veifað,
hvarf síldin, það varð lífskjarahrun á við það
sem varð á fyrstu árum kreppunnar miklu. En
nú hafði hagkerfíð sveigjanleika til að laga sig
að nýjum aðstæðum. Við fórum í gegnum stutt
en sársaukafullt tímabil. En það tókst. Og áður
en við höfðum reyndar að fullu unnið okkur úl
úr því hófu eyðsluklærnar aftur fyrri iðju.
Þú ert gamall kommúnisti, þú varst einn
fárra vestrœnna hagfrœðinga sem höfðu
fengið það tœkifœri að dvelja langdvölum í
Moskvu á tíma fyrstu 5-ára áœtlana Stalíns.
Þú snerist gegn stalínismanum og Brynjólfur
œtlaði að reka þig úr flokknum fyrir það, en
tókst ekki, en Einari Olgeirssyni tókst að fá
samþykktar á þig vítur. Svo fórstu til Banda-
ríkjanna, í háskóla í Minneapolis, Seattle og
Harvard. Síðan varst þú einn af frumherj-
unum við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn, sem
ásamt Alþjóðabankanum var hornsteinn
þeirrar endurreisnar kapítalismans, sem
kennd hefur verið við Bretton Woods sam-
komulagið. Þú hefur getað skoðað auðvalds-
skipulagið, kapítalismann, frá mörgum hliðum
sem áhorfandi og þátttakandi. Hvað hefurðu
um það að segja eftir langa vegferð?
Auðvaldsskipulagið er eina skipulagið sem
hefur gert þjóðir ríkar með atvinnufrelsi,
markaðshyggju og fjármagni. Það er sama og
að segja að fyrirtækin greiði hærra og hærra
kaup, raunverulegt kaup. Þar við bætist svo að
þetta skipulag hefur reynst mikill vinur frelsis-
þrár mannkynsins sökum dreifingar hagvalds-
ins. Með októberbyltingunni var hagvaldið
flutt til aðalritarans með vægast sagt skelfi-
legum afleiðingum.
Hér á íslandi hefur kaupmáttur launanna
tuttugfaldast á þessari öld og lífskjörin batnað
í samræmi við það. Það Island sem ég ólst upp
við er horfið í blámósku tímans, land ör-
birgðar, sóðaskapar og sjúkleika, land án
vega, brúa og hafna. Ég reiknaði hins vegar
einhvern tíma út að þá höfðu launin í krónum
meira en fjögurþúsundfaldast. Það var afrakst-
ur stéttabaráttu og verkalýðshreyfingar. Ég hef
stundum hugsað um það að ástæða þess að við
komum tiltöluleg vel undan Kreppunni miklu
hafi verið sú hve verkalýðshreyfingin var til-
tölulega hófsöm, þrátt fyrir ofsafenginn
hatursáróður kommúnista. Ég var á sfld sumr-
in 1928-1930. Sumarið 1928 var síldarmálið á
10 krónur. Árið eftir féll það í 3,50 krónur og
enn árið eftir í þrjár krónur. Engum datt í hug
að heimta kauptryggingu. Heimsmarkaðurinn
sagði þetta og allir urðu að laga sig að því, út-
gerðarmaðurinn, sfldarspekúlantinn, sjómaður-
inn og söltunarstúlkan. Þetta var lífsins gangur.
Á árunum eftir fyrri heimsstyrjöldina var
kaupgjald í Bandaríkjunum það hæsta í heimi.
Landbúnaðurinn var landbúnaður bænda, sem
unnu sér í hag með sífelldum tækninýjungum
og nutu góðs af sívaxandi kaupgetu fólksins í
borgunum. I iðnaðinum átti sér stað ör tækni-
þróun, og með henni kom til sögunnar ný
skipulagning vinnunnar, sem olli mikilli bylt-
ingu, færibandaframleiðslan. Allt þetta jók
framleiðni og velmegun með ævintýralegum
hraða. Tala fólks í verkalýðsfélögum var lítið
brot af þjóðinni, og félögin höfðu lítil áhrif.
Almenn áhrif höfðu þau engin. En kaup-
gjaldið var það hæsta í heimi. Milljónir
fátæklinga um allan heim dreymdi um það að
komast til fyrirheitna landsins, Bandaríkjanna.
I Þýskalandi eftir seinni heimsstyrjöld er
voldug og vel skipulögð verkalýðshreyfing en
hófsöm. Verkföll hafa verið fátíð, heyra raunar
til algerra undantekninga. í Japan var iðnaður-
inn skipulagður með allt öðrum og lífrænni
hætti. Verkalýðsfélög eru tiltölulega áhrifalítil.
Hollusta við fyrirtækin mikil. Þessi tvö lönd
hafa nú yfir fjármagni að ráða sem er aflvél
hagkerfis heimsins.
Hér á landi hefur hins vegar ríkt styrjöld
síðan kommúnistar komust fyrst til forystu í
verkalýðshreyfingunni á árum heimsstyrjald-
arinnar síðari. Atvinnulífið hefur verið í um-
sátursástandi. Almennt hatur hefur ríkt á fjár-
magni og gróða fyrirtækjanna. Stundum er
þetta kallað andstaða launavinnu og fjár-
magns, verkamannsins og fjármagnseigand-
ans. En þegar grannt er skoðað sést að þetta
byggist á miklum misskilningi. Launþeganum
vegnar hvergi betur en þar sem fjármagnið er
mest og frjálsast, í löndum auðvaldsins.
Hvergi eru launin eins há og hvergi eru lífs-
kjörin betri. Enda blasir það við allra augum,
að þar eru hjálpargögn vinnunnar mest og
best, afköst vinnunnar mest, langmest. Þarna
sést hvað það er sem svo miklu máli skiptir:
Að hafa góð tæki til að vinna með að fram-
leiðslunni og til þess að beisla auðlindir
náttúrunnar. En til öflunar þeirra þarf fjármagn.
Atvinnulífið er ekki vél, sem er haldið
smurðri og gangandi með færni nokkurra sér-
fróðra vélgæslumanna. Atvinnulífið er LÍF.
Það er lífrænn vefur, sem byggir á mannlegunt
samskiptum. Það eru menn á ferð með
hugmyndir og drauma, sumir með svolítið af
þekkingu, svolílið af hugboði og trú á framtíð-
8
VÍSBENDING