Vísbending - 19.12.1994, Blaðsíða 7

Róttækasta aðgerð hagsögunnar
Viðtal við dr. Benjamín H. J. Eiríksson
Það er 14.-17. mars 1949. Nœðingar kalda
stríðsins eru hvað svalastir á Islandi. Verið er
að stofna NATO. Þrír ráðherrar eru komnir til
Washington til að fá fram tryggingu fyrir því,
að ekki verði erlendur her á Islandi á friðar-
tímum og að viðurkennt verði að lslendingar
hefðu engan her og œtli ekki að stofna her.
Þetta eru þeir Bjarni Benediktsson utanríkis-
ráðherra, Eysteinn Jónsson menntamálaráð-
herra og Emil Jónsson samgöngu- og við-
skiptaráðherra. Thor Thors sendiherra og
Hans G. Andersen, þjóðréttaifrœðingur eru
þeim innan handar. En þótt hér sé verið að
leggja hornsteininn að utanríkisstefnu hins
unga lýðveldis og viðdvölin stutt, aðeins fjórir
dagar, er utanríkisráðherranum fleira ofar-
lega í huga. Hann gerir ráðstafanir til að hitta
ungan hagfrœðing, Benjamín H. J. Eiríksson,
sem starfar við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn.
Var þetta ekki eins og að fara yfir lœkinn til
að sœkja vatn. Að fara til Washington og
ráðfœra sig við gamlan kommúnista um
endurreisn frjáls liagkeifis og frjálsra við-
skiptahátta á lslandi?
Hans G. Andersen vann náið með Bjarna
Benediktssyni og þeir voru miklir vinir. Við
höfðum verið samtíma í Harvard. Honum var
kunnugt um að prófessor Schumpeter hafði
mikið álit á mér. Eg var um þessar mundir
starfsmaður Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. Þessa
dagana stóð svo á að ég hafði tekið saman
fyrir framkvæmdastjórn sjóðsins yfirlit um
efnahagsstöðu Islands, þar sem ég rakti alla
hina neikvæðu þætti í nýsköpuninni og fengið
sérstakt þakkarbréf fyrir frá framkvæmda-
stjóra, Appreciation of tlie Board. Ég hitti
Bjarna á hótelherbergi í Washington og sagði
honunt umbúðalaust að ég teldi Islendinga
geta búið haftalaust og rökstuddi það.
I framhaldi af þessu var rætt um að ég
kæmi heim, jafnvel á vegum Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins. Það hefði þýtt að ég yrði að
skila þangað skýrslu. Ég taldi það óráð, vildi
vinna verkið á vegum íslensku ríkisstjórnar-
innar, „Stefaníu“, sem þá var við völd. Það
varð úr að ég fékk tveggja mánaða leyfi frá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum um sumarið og
bætti við eins mánaðar sumarfríi, sem ég átti
rétt á. Þetta sumar vann ég Alitsgerð um hag-
mál, sem aldrei hefur verið birt almenningi.
Hún var fjölrituð og ailient ráðherrum og al-
þingismönnum og örfáum mönnum öðrum. í
þessari álitsgerð var sett fram gagnrýni á
stjómarstefnu þá, sem hafði verið fylgt allt frá
kreppuámnum, en sérstaklega á nýsköpunar-
stjórnina og ráðstöfun hennar á gjaldeyrisinni-
stæðunum, sem safnast höfðu á stríðsárunum
fyrir framkvæmdir hinna erlendu herja og með
því að frysta um tíma hluta af gjaldeyristekj-
um fiskútflytjendanna, sent fengu bara yfir-
fært fyrir helstu aðföngum útgerðarinnar.
Ráðamönnunt leist ekki á að sýna hana þjóð-
Dr. Benjamín H. J. Eiríksson.
inni. Gjaldeyrissjóðirnir voru búnir og
skömmtun hafði verið efld að nýju. Stjórnin
var að þrotum komin og kosningar fóru í
hönd. Allir flokkar höfðu átt hlut að stjórninni
á þessunt árum og engum í hag að birta þessa
gagnrýni. Enginn þeirra hafði mótuð úrræði
um hvernig ætti að komast út úr vítahring
styrkja- og uppbótakerfisins.
En eftir þessar kosningar vinnið þið Olafur
Björnsson upp úr álitsgerðinni frumvarp til
laga um efnahagsráðstafanir, sem miðuðu að
svo stórri gengisfellingu, að hagketfið yrði
sjálfbœrt og inn- og útflutningur nœði jafn-
vœgi án opinberra - þ.e.a.s. pólitfskra að-
gerða. Greinargerðin með þvífrumvarpi heitir
Hagfrœðileg álitsgerð. Mér er til efs að nokk-
urn tíma hafi verið lögð fyrir Alþingi önnur
eins kennslubók í Imgfrœði, þar sem úrrœði
hinsfrjálsa hagkeifis eru skýrð í einföldum og
skýrum dráttum og „teorían" streymir fram
kristaltœr eins og bunulœkur í fjallahlíð.
Sennilega er skjalið klassískt og œtti að liggja
á náttborði hvers stjórnmálamanns. Hvers
vegna var þetta lagtfram íþessum búningi?
Ég vissi að ekkert þýddi að leggja fram
tillögur án þess að reyna að upplýsa stjórn-
málamennina fyrst um það allra nauðsynleg-
asta. Alitsgerðin er þvf að nokkru undirbún-
ingsfræðsla, fjallar um það allra einfaldasta.
Ein ástæðan fyrir þessari afstöðu minni var
hagfræðingaálitið frá 1947, sem fjórir hag-
fræðingar höfðu samið: Gylfi, Olafur, Klem-
ens og Jónas. Ég þóttist sjá að ætti að vera
hægt að fá eitthvað að gagni gert fyrir fram-
tíðina, þá yrði að koma til aukinn skilningur
og breyttur hugsunarháttur. Þetta leit ég á sem
höfuðverkefnið. Trúin á haftabúskapinn var
ræktuð og rótgróin, arfleifð hinna erfiðu
kreppuára og skömmtunartíma styrjaldarinnar.
Ný kynslóð var kontin, sem þekkti ekki annað
ástand.
Eftir kosningarnar í október 1949 ntyndaði
Sjálfstæðisflokkurinn minnihlutastjórn, hreina
flokksstjóm, sem í voru 5 ráðherrar. Ólafur
Thors var að sjálfsögðu ekki ánægður með
gagnrýni mína á gerðum nýsköpunarstjórnar-
innar, en sætti sig þó við hana. Þegar heirn var
komið fór Ólafur Thors þess á leit við mig að
við Ólafur Björnsson ynnum saman að tillögu-
gerðinni. Ég þekkti Ólaf lítillega frá náms-
árunum í Menntaskólanum á Akureyri og var
þetta síður en svo á móti skapi. Mér var ljóst
að með því að við legðunt þetta fram sam-
eiginlega, fengju tillögumar á sig eindrægnari
flokkslit og aukið traust flokksmanna. Það
sem mér var í mun var að vinna tillögum mín-
um um frjálsan markaðsbúskap fylgi. Ég hef
líka alltaf talið sjálfsagt að vinna með þeim
hætti, sem verða má yfirboðurunt mínum mest
að gagni.
Samstarf okkar Ólafs var líka algerlega
snurðulaust. Greinargerðin, hin Hagfrœðilega
álitsgerð, var samin með því að gera útdrátt úr
Alitsgerðinni frá því um sumarið, og sleppa að
mestu gagnrýni á aðgerðir Bokka í fyrri
stjórnum, enda óþarfi í þessu samhengi að
vekja deilur um þau efni. Ólafur samdi
kaflann um frjálsa gjaldeyrisverslun. Leið hins
frjálsa gjaldeyris. Saman gengum við frá
frumvarpinu í þeim búningi, sent það kom
fram. Ég hafði skrifstofu í Arnarhvoli og gerði
þar uppkast að tillögum. Á kvöldin fór ég með
það heim til Ólafs og við gengum sameigin-
lega frá tillögu að frumvarpi til laga. Ólafur
aðstoðaði mig líka við að fá til viðtals við
okkur ýmsa framámenn í atvinnulífinu til að
upplýsa okkur um raunverulegan hag fyrir-
tækjanna. Þeir voru raunar meira en lítið tregir
til þess og við urðum að verulegu leyti að láta
okkur nægja skematíska reikninga, fyrst og
fremst frá frystiiðnaðinum. En með þessu
móti tengdist frumvarpið þó tlokknum betur
og veitti ekki af, því að efni þess var bylt-
ingarkennt miðað við það sem á undan var
gengið.
En runnu þessar ráðstafanir ekki að mestu
út í sandinn ? Og innan skamms varst þú orð-
inn formaður í flestum þeim nefndum, sem
úthlutuðu gögnum og gœðum til atvinnurek-
enda, fœrðu fjármuni á milli og skömmtuðu
þessum þetta og hinum hitt, ekki rétt?
Ja, það varð ýmislegt andstreymi til þess
að þessar ráðstafanir hittu ekki nákvæmlega í
mark. Eftir á að hyggja voru þessar tillögur
okkar kannski ekki alveg raunhæfar. Ég hafði
gert ráð fyrir skjótari bata í efnahagslífinu í V-
Evrópu en raun varð á. En við bættist að við-
VÍSBENDING
7