Vísbending - 20.12.1996, Qupperneq 5

ÍSBENDING
„Allt annað líf“
Olafur Hannibalsson spjallar við Jónas H. Haralz um Viðreisnina - og líf eftir liana.
Jónas H. Haralz
Það er um kvöld haustið 1959. Þeir standa á tröppum
Stjórnarráðsins Jónas H. Haralz og Jóhannes Nordal,
sem hafa fengið það verkefni að undirbúa efnahags-
stefnu væntanlegrar ríkisstjórnar. Undanfarin ár hafa þessir
tveir hagfræðingar verið helstu sérfræðiráðunautar við ákvarð-
anir um efnahagsráðstafanir síðustu ríkisstjórna, þótt báðum
fyndist þeim það fíkt við kerfí sem þeir raunverulega höfðu
enga trú á. Að loknum seinni kosningunum, sem haldnar voru
25. og 26. október þetta haust og færðu Alþýðuflokki og Sjálf-
stæðisflokki nauman meirihluta, átti að brjóta í blað, byrja að
vinna á nýjum og heilbrigðum grundvelli. Jónasi leið „eins og
að fá í hendur nýja vél, eftir að hafa verið með í höndunum
gamalt og flókið apparat, sem stöðugt þurfti að tjasla við af
vanefnum til að halda því gangandi.“ Forystumenn þessara
tveggja flokka eru að sönnu reiðubúnir og hafa lagt hagfræð-
ingunum línur, sem tendra með þeim bjartsýni. En það eru
ekki allir jafnhrifnir af framandi hugmyndum hinna ungu
hagfræðinga - Jónas er nýorðinn fertugur (þann 6. október),
Jóhannes 35 ára - og í dag hafa þeir verið að reka sig á veggi.
„Jæja, ætli það sé ekki best að koma sér upp á Klapparstíg og byrja að reikna
iít uppbótarkerfið enn á ný?“, segir Jónas. (Það var lykilatriði gamla kerfisins
að tillögur um uppbætur á fisk og útflutningsfurðir lægju fyrir urn áramót.) En
Jóhannes er yngri og óreyndari - og bjartsýnni. Hann heldur ekki að horfurnar
séu svoslæmar. Oghann reynistsannspárri. Þann 20. nóvember varsú ríkisstjórn
mynduð, sem kenndi sig við Viðreisn. Og þrátt fyrir sterka andstöðu forystu-
manna hagsmunahópa og margra liðsmanna stjórnarflokkanna varð ekki aftur
snúið. Viðreisnin var hafin.
Nú hefði maðurhaldið að pólitískur vilji hefði verið allt sem þurfti til að knýja
fram stefnubreytingu. Og hann var óneitanlegafyrir hendi. Hvaða veggi voruð
þið þá að reka ykkur á, þegar hér var komið sögu ?
Eg held að erfiðasti hjallinn hafi verið almenn vantrú á að frjáls viðskipti
fengju staðist á Islandi. Menn trúðu ekki á að neitt dygði, sem reynt hafði verið
annars staðar, að neinarefnahagsráðstafanirgengju upp í samræmi viðfyrirætl-
anir. Island var eitt sér, einstakur kapítuli í veraldarsögunni, þar sem ekkert
gekk sem lánaðist annars staðar, eða þar sem unnt var að fara eftir erlendum
fyrirmyndum. Við vorunt út af fyrir okkur og það var svo sem búið að gera
tilraun 1950, og allt hafði sótt í sama far. Hvers vegna skyldi faraöðruvísi í þetta
skipti? Hér yrði allt að vera undir stjórn, reynslan sýndi það, annars keypiu
menn of rnikið og landið fylltist af vörum, sem ekki var til gjaldeyrir fyrir.
Hugsunarháttur
Þessi hugsunarháttur nær aftur í
fornöld. Kaupmenn máttu ekki
versla hér fyrr á öldum nema með leyfi
goðanna, sem hlutuðust til unt verðlag
á innnuttum vörum og afurðum lands-
manna. Islendingum hefur alltaf geng-
iðilla að trúa á frjáls viðskipti. Jafnvel
eftir að Jón Sigurðsson hafði lýst kost-
um frjálsrar verslunar á síðustu öld.
Við gerðum okkur auðvitað grein
fyrir því að fyrirhugaðar ráðstafanir í
frjálsræðisátt yrðu að hafa bakhjarl í
gjaldeyrisvarasjóði. Þegar lillögur
þeirraBenjamínsEiríkssonarog Ólafs
Björnssonar komu til framkvæmda
1950 hafði ekki tekist að aflafjár í þessu
skyni. Það var ein ástæðan til þess að
framkvæmd þeirra rann út í sandinn.
I þetta skipti fengum við 20 milljóna
dollara skammtímalán frá Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum og OECD til að
standa straum af auknu viðskiptafrelsi
- sem þó var fjarri því að vera algjört.
U m þessar mundir réðu fyrir Lands-
banka Islands, Seðlabankanum (eins
og hann hét þá), þeir Vilhjálmur Þór
og Jón Maríusson. Það vareinlæg sann-
færing þeirra að þessar 20 milljónir
dollara hlytu að hverfa í óseðjandi inn-
kaupahít landans á augabragði. Heild-
salarnirmunduflytjainnalltmillihim-
ins og jarðar og fylla búðirnar, fólkið
síðan tæma þær jafnóðum í blindu
kaupæði, og að lokum stæðum við uppi
með 20 milljón dollara skuld, sem við
gætumekki borgað. Þeirvoru uggandi
um hag þjóðarinnar og ég átti við þá
löng og erfið samtöl til að sannfæra þá
um að ekki væri verið að stefna öllu í
voða. I þessum samtölum kom upp sú
5