Vísbending - 20.12.1996, Qupperneq 16

ÍSBENDING
skiptum milli sendiherranna í London.
Ný ríkisstjórn
ing á því svari. Hann skrifaði nú skýrslu um málið, ril'jaði
upp gang þess fyrir hinum nýju valdhöfum og símaði til
utanríkisráðherrans: „Leyfi mér að fresta aðgerðum uns
þér hafið lesið skýrsluna."
En þann 16. desember 1942 hafði ný rfkisstjórn tekið
við völdum áíslandi, utanþingsstjórn dr. Björns Þórð-
arsonar. Utanríkisráðherra þeirrar stjórnar var Vilhjálmur
Þór, forstjóri. Vilhjálmur var hin mesta kempa. Hann hóf
sinn starfsferil sendill hjá KEA tólf ára en var sestur í for-
stjórastólinn þar rúmum áratug síðar og gerði KEA að stór-
veldi á Akureyri. Hann varframkvæmdastjóri Islandsdeild-
arinnar á heimssýningunni miklu í New York 1939, síðan
viðskiptafulltrúi og aðalræðismaður okkar þar vestra um
stutt en mikilvægt skeið í okkar viðskiptasögu, bankastjóri
Landsbankans, utanríkis- og atvinnumálaráðherra, forstjóri
SIS á mesta uppgangstíma þess, og loks Seðlabankastjóri,
aukannarraumsvifa. Vilhjálmur varmaðurafgerandi ígerð-
um og tali, ráðríkur og skapmikill, og ekki laus við hroka.
Akvörðunum sínum áopinberum vettvangi fylgdi hann eftir
með sömu hörkunni og hann var vanur úr viðskiptalífinu.
Báru andstæðingar hans, einkum úr röðum Sjálfstæðismanna
og kommúnista, þungan hug til hans. Sjálfstæðismenn
sökuðu hann um yfirgang í þágu Sambandsins og kommar
þoldu ekki skoðanir hans um náið samband við Bandaríkin,
en Vilhjálmur hafði reynt að sannfæra Bandaríkjastjórn um
að Monroe-kenningin, sem kvað á um íhlutunarrétl
Bandaríkjanna á „bandansku áhrifasvæði", gilti um Island
þar eð Island væri á „vesturhveli“ jarðar.
Hinir nýju valdhafarálitu tillögu Maiskís ekki samkvæmt
„alþjóðavenjum" og fólu Pétri þann 12. mars 1943 að til-
kynnasovéskasendiráðinu íLondon að íslenskaríkisstjórn-
in væri „fús til að veita móttöku diplómatískum fulltrúa frá
ríkisstjórn Sovétríkjanna þegar er fram koma um það form-
leg tilmæli eftir venjulegum leiðum samkvæmt alþjóða-
venjum. Til athugunar verður þá á hvern hátt mögulegt og
kleift verði aðkomafyrirumboði af Islands hálfu gagnvart
Sovétríkjunum."
Pétur andmælir
Pétur andmælti þessu í skeyti daginn eftir. Hann taldi
að við hefðum bundið hendur okkar um efnishlið
málsins með svarinu fyrirjól 1942 sem var, eins og fyrrer
sagt, samkvæmt samþykkt rfkisstjórnar Ólafs Thors. Hann
mótmælti einnig þeim skilningi yfirboðara sinna að sú leið,
sem til umræðu var, væri ekki samkvæmt „alþjóðavenjum";
sagði - sem rétt mun hafa verið - að það væri þvert á móti
venja samkvæmt þjóðarrétti, þegar svona stæði á, annað-
hvort að fela þriðja ríki að gæta hagsnuma okkar á staðnum
eða fela sendiráði íslands í þriðja ríki að fara með umboðið.
Pétur áleit auk þess óheppilegt ef ísland færi að leiðbeina
Sovétríkjunum til urn „alþjóðavenjur" ídiplómatískum sam-
böndum. Loks kvað hann Sovétmenn vilja vita hvort við
myndum sendaþeim fulltrúa í stað þess sem kæmi til Islands
og ekki sætta sig við það svar að það myndum við ákveða
þegar við hefðum tekið við sendiherra af þeim. .
Mótbárurþessarvoru aðengu hafðarogstjórnin fReykja-
vík ítrekaði fyrri tilmæli sín ískeyti 18. mars. Trúlegahefur
Vilhjálmi mislíkað að Pétur skyldi svara Rússum án þess
að ráðfæra sig við sinn nýja yfirmann og að hann skyldi
ekki a.m.k. spyrjast fyrir um hvort afstaða íslenskra stjórn-
valda væri óbreytt þótt skipt hafi um ríkisstjórn. Péturhefur
á hinn bóginn litið svo að hið eiginlega svar íslenskra stjórn-
valda hafi verið munnlega svarið sem hann gaf um sum-
arið, skriflega svarið hafi einungis verið formleg staðfest-
16
Algerlega óaðgengilegt
Vilhjálmur Þór svaraði og sagði að ríkisstjórnin teldi
„uppástungu“ Péturs - þ.e. tillögu Sovétmanna -
sem fyrr „algerlega óaðgengilega" án þess þó að skýra það
með öðrum orðum en þessum: „Yður til leiðbeiningar og
sem trúnaðarmál, skal upplýst, að á lokuðum fundi í sam-
einuðu Alþingi var samþykkt gerð um þetta mál.“ Vil-
hjálmurlétíljós„undrun“yfiraðsendiherrannskyldifresta
framkvæmd „ákveðinna fyrirmæla ríkisstjórnarinnar án
þessað spyrjastfyrirumleyfiþarum“ogsagði að„blærinn“
á skýrslu Péturs hafi verið „öðruvísi en ráðuneytið hefði
kosið“. í einkabréfi til Péturs, sem Vilhjálmur lét fylgja
hinu opinbera bréfi ráðuneytisins, kvað hann um það all-
skiptar skoðanir heima hversu „æskilegt sé fyrir Island að
fá diplómatiskan fulltrúa hingað frá Ráðstjórnarríkjunum,
eins og stendur. Og hve mikill áhugi vinaþjóða okkar, þeina
sem við höfum mest skipti við, er fyrir slíku, liggur heldur
ekki fyrir, svo meira sé ekki sagt.“ Hann taldi því í bili enga
ástæðu til að „hraða þessu máli, þó hinsvegar verði að gæta
þess vel að halda þannig á málum að ekki hljótist af óvin-
semd eðaóþægindi við Ráðstjórnarríkin." Hann lét þess að
lokum getið að ef Sovétmenn sendu hingað diplómatískan
fulltrúa væri „sérstök þörf á að vera á verði um, að ekki
verði valinn maðurúrhópi þeirra, sem héreru núí landinu,
því lítill sómi væri okkur sýndur með því“ - en það voru
svokallaðir „eftirlitsmenn“ Rússa með birgðaflutningum
Bandamanna um Island, sem voru álitnir „njósnarar'*.
Sendiherra þráast við
En sendiherrann í London þráaðist við. Hann bað á ný
leyfis að „mega fresta aðgerðum þar til ég hef lagt
fyrir i íkisstjórnina uppkast að svari og l'engið nánari fyrir-
mæli um þau atriði sem mér eru enn ekki ljós.“ í nýrri
skýrslu, 28. apríl, kvaðst Pétur enn ekki skilja hvað það
væri í tillögu Maiskís sem ríkisstjórnin teldi „algerlega
óaðgengilegt". En Pétur fékk engar frekari skýringar að
sinni og þann 24. maí bárust honum þau boð í símskeyti að
ríkisstjórnin hefði tekið sína ákvörðun „í samráði við
Alþingi" og yrði þeim ekki breytt - „að minnsta kosti ekki
meðan ekkert liggur fyrir fráhinum aðiljanum um að lausnin
sé honum óaðgengileg þannig. Ætlast ráðuneytið til að
málið sé nú afgreitt frá yður samkvæmt þessu.“
Pétur flutti nú Maiskí skilaboð stjórnar sinnar. Sovéski
sendiherrann svaraði 9. júní að hann sæi enga ástæðu til þess
að breyta því sem áður hafði verið ráðgert og sagði: „Mér
virðist þetta liggja alveg beint við og vera rökrétt aðferð.
Svona er vanalega farið að, þegar tvö lönd óska að koma á
stjórnmálasambandi sín á milli, og þess má geta að líkt var
farið að í fyrra, þegar stjórnmálasambandi var komið á milli
Sovétríkjanna og Kanada og nú milli Sovétríkjanna og
Sambandsríkja Suður-Afríku. -Ég sé því engaástæðu til þess
að fara öðruvísi að gagn vart ykkur, og ef stjórn yðar óskar að
koma á stjórnmálasambandi við Sovétríkin, ætti hún að gefa
yður umboð það sem um er að ræða og með þarf. Síðan getum
við skipst á orðsendingum og þannig opinberlega komið á
diplómatisku sambandi milli landa okkar.“
Með þessu bréfi sovéskasendiherrans skrifaði Péturenn
til Vilhjálms Þórs og áréttaði að samþykkt ríkisstjórnar