Vísbending - 20.12.1996, Blaðsíða 18

ÍSBENDING
Skýringar Vilhjálms Þórs
Til frekari skýringar skrifaði Vilhjálmur Þór sérstaka
greinargerðtilPéturs. Þarfullyrti Vilhjálmurm.a. að
„ríkisstjórnin og fleiri" hafi um hríð verið „í nokkrum vafa“
hvort það yfirleitt væri í samræmi við hagsmuni Islands að
taka upp stjórnmálasamband við Sovétríkin. Samkvæmt
þessu virðist utanþingsstjórnin hafa íhugað að gerbreyta
afstöðu íslenskra stjórnvalda í þessu máli. Sem fyrr segir
hafði ríkisstjórn Ólafs Thors áður sent þau skilaboð til Sovét-
manna að íslandi væri ljúft að taka upp stjórnmálasamband
við Sovétríkin. Efamál er hvort slík „stefnubreyting“ hefði
notið fylgis á Alþingi. Það heyrði sögunni til að reynt væri
að einangra bolsévika-stjórnina í Rússlandi á alþjóðavett-
vangi. Danmörk tók t.d. upp stjórnmálasamband við Sovét-
ríkin 1924 og Island viðurkenndi sovétstjórnina 1926. Og
nú voru Sovétmenn orðnir bandamenn Bretaog Bandaríkj-
anna í styrjöldinni miklu við öxulveldin. í fyrri bréfum
sínum til Péturs hafði Vilhjálmur minnst á lokaðan l'und í
Alþingi og gefið í skyn að þar hafí verið teknar mikilvægar
ákvarðanir. Hér á Vilhjálmur væntanlega við lokaðan fund
í Alþingi 29. febrúar 1943, sem efnt var til eftir langan fund
sem utanþingsstjórnin hafði haldið meðutanríkismálanefnd
þingsins. Samkvæmt sögu utanríkisþjónust-
unnar eftir Pétur Thorsteinsson voru „allir"
sammála um það á þessum fundum að sam-
þykkjasovéskan sendimann íReykjavík. Hins
vegar greindi menn á um fyrirkomulagið á
fyrirsvari Islands gagnvart stjórninni í
Moskvu. Fullyrðing Vilhjálms um að „ríkis-
stjórnin“ hafi raunverulega verið í vafa um
hvort það þjónaði hagsmunum íslands að taka
upp stjórnmálasamband við Sovétríkin sýnist
því í lausu lofti. Eitt er hvað menn kunna að
hafa hugsað með sjálfum sér og annað hver
afstaða ríkisstjórnarinnar hafi verið, enda hefði
utanþingsstjórninni borið að leita fulltingis
Alþingis ef hún ætlaði að standa á þessari
skoðun og gera hana að opinberri afstöðu ríkis-
stjórnar íslands. Líklegast er að hér hafi hrein-
lega verið um að ræða einkaskoðanir Vil-
hjálmsogöflugraáhrifamannasemaðhyl]tust„Leifslínuna”
svokölluðu. Meðal þeirra sem hugsuðu á líkum nótum og
Vilhjálmurí utanríkismálum vart.d. einn samráðherra hans
í utanþingsstjórninni, Björn Ólafsson, stórkaupmaður og
fjármálaráðherra, en þeir Vilhjálmur gengu raunar í félag
saman um framleiðslu Coca Cola á íslandi, þrátt fyrir að
vera harðir andstæðingar í verslunarmálunum, sem á þessum
árum voru eitt helsta þrætueplið í íslenskum stjórnmálum.
PéturThorsteinsson segirað„ýmisskonarmisskilningur“
hafi komið fram „hjá íslenska utanríkisráðuneytinu" í með-
förum þessa máls sem m.a. hafi komið Pétri Benediktssyni
í vanda. Pétur Thorsteinsson nefnir t.d. fyrrnefndan „mis-
skilning” ráðuneytisins um að ekki væri hægt að stofna
stjórnmálasambandtve^gjaríkjameðorðsendingaskiptum
milli sendiráða þeirra. A sínum tíma er þó hugsanlegt - þótt
Pétur geti þess ekki í bók sinni - að hér hafi raunverulega
verið um álitamál að ræða. Óh'klegt er að Vilhjálmur hafi
haldið þessu svo fast fram án þess að hafa kynnl sér málið.
VitaðeraðVilhjálmurráðfærðisiggjaman viðSveinBjöms-
son, þáverandi ríkisstjóra, sem vitaskuld var af langri reynslu
allra manna kunnugastur alþjóðavenjum og starfsháttum í
stjórnarerindrekstri. Þá greinir Pétur Thorsteinsson frá
öðrum „misskilningi" íslenska utanríkisráðuneytisins í
þessu máli, en það var sú skoðun, sem raunar kemur fram
í þeim skýrslum ráðuneytisins til Péturs Benediktssonar
sem hér hefur fyrr verið vitnað til, að ástæðulaust væri að
tala um „stofnun” stjórnmálasambands milli landanna, því
slíku sambandi hafi aldrei verið slitið! Virðist ráðuneytið
hafa litið svo á að annaðhvort hafi viðurkenning Islands á
Sovétríkjunum 1926 jafngilt stjórnmálasambandi eða að
stjórnmálasambandið milli Danmerkur og Sovétríkjanna
hafí að einhverju leyti gilti fyrir Island.
„Röksemdir“
s
Iofannefndri greinargerð Vilhjálms lékk Pétur fyrst að
heyra þær „röksemdir“ sem knúðu íslensk stjórnvöld
til að svara Rússum á annan veg en ríkisstjórn Ólafs Thors
hafði ráðgert og að stofna sendiherraembætti í Moskvu.
Vilhjáhnur benti á hina breyttu aðstöðu Sovét-Rússlands í
valdatafli stórþjóðanna. Mikilvægt væri að hafa íslenskan
sendimann hjá þessu stórveldi, rétt eins og hinum tveimur,
Bretlandi og Bandaríkjunum, sem gæti túlkað stefnu sovét-
stjórnarinnar, m.a. í utanríkismálum, í ljósi íslenskrahags-
muna. Rfkisstjórn íslands yrði að byggja skilning sinn á
rússneskum málefnum ááreiðanlegri heimildumen áróðurs-
kenndum frásögnum innlendra og útlendra blaða. Þá væri
áríðandi að kynna fyrir Rússum afstöðu Islendinga til sam-
bandsins við Danmörku, en ákvörðun um
stolnun lýðveldis var að vænta á Alþingi
og æskilegt að sem flestar þjóðir, ekki
síst stórþjóðirnar, viðurkenndu hi na nýju
skipan. Auk þess hefði ísland nú öðlast
nýtt hernaðarmikilvægi í samskiptum
stórþjóðanna og af þeim sökum skipti
mikluaðsendimaðurríkisstjómaríslands
ætti sem greiðastan aðgang að ráða-
mönnum í Sovét-Rússlandi, því Rússar
myndu vitaskuld renna augum til íslands,
rétt eins og Bretar og Bandaríkjamenn,
og Þjóðverjar höfðu gert fyrir
styrjöldina. Jafnframt væri óhjákvænti-
legt að um nánari samvinnu y rði að ræða
milli ríkja heims að lokinni styrjöldinni
og nauðsynlegt fyrir ísland að koma á
sem bestu sambandi við Sovét-Rúss-
land ekki síður en hin stórveldin tvö sem væntanlega færu
með sigur af hólmi í styrjöldinni og myndu verða ráðandi
um skipan heimsmála að henni lokinni. Lokst væri íslandi
mikil þörf á að afla nýrra markaða fyrir sjávarafurðir sínar
og beindust þá augu margra að Rússlandi, m.a. um kaup á
saltsíld í stórum stfl. Að öllu þessu athuguðu væri ljóst að
ekki myndi skorta verkefni fyrir íslenskt sendiráð í Moskvu
og að nauðsy nlegt væri að hafa þar rey ndan og ötulan sendi-
mann.
Pétur ekki sannfærður
En Pétur lét ekki sannfærast. Hann kvaðst enn ekki sjá
hvernig hægt væri að jafna saman mikilvægi sendi-
ráðsins í London og fyrirhugaðs sendiráðs í Moskvu og að
því athuguðu hlyti hann að halda fast við réttmæti álits síns
að flutningurinn væri stórfelld vanþóknun á hans störfum.
Myndi hann þó ekki hirða um það vantraust ef hann sæi
hlutverk í starfinu sem hann væri betur fallinn að leysa en
hver annar. „Þrátl fyrir vinsamleg tilmæli yðar í því efni,“
sagði hann í skeyti til utanríkisráðherra, „er ég hárviss að
ég gæti engu gagnlegu til leiðar komið í umræddum stað.
Leyfi ég mér þvf að bera fram eindregna ósk um að fá leyfi
til að halda áfram starfi sem ég hef lagt allt mitt fram til að
Vilhjálmur Þór
18