Vísbending - 20.12.1996, Síða 30

V
ISBENDING
Sameignarkerfið Umdeildar staðhæfíngar
ekktasta rit von Mises, Sameignarkerfið (Die
Gemeinwirtschaft, á ensku :Socialism), kom út í Jena
árið 1922. íbókinni tók von Mises til athugunarhiðsósíal-
íska hagkerfi þar sem gert var ráð fyrir að framleiðslutækin
væru í eigu hins opinbera og atvinnulífinu væri stjórnað á
grundvelli víðtækra áætlana. Komst hann að þeirri niður-
stöðu að slíkt hagkerfi gæti ekki talist skynsamlegt frá hag-
fræðilegu sjónarmiði. Það hlyti að leiða til öngþveitis og
upplausnar. Rit þetta er merkilegt fyrir þær sakir að í ljósi
sögunnar reyndist von Mises sannspár um hrun Sovét-
ríkjanna sem þá voru enn á bernskuskeiði. Hér skal þess
freistað að skýra tengslin á milli huglægu virðiskenningar-
innar og gagnrýni von Mises á hið sósíalíska hagkerfi í
megindráttum. Klassísku hagfræðingamir, að Marx undan-
skildum, voru einlægir talsmenn frjálsrar samkeppni og
strangratakmarkanaáafskiptumríkisinsafhagkerfinu. Sú
afstaða þeirra var þó í raun ekki í neinum tengslum við
virðiskenningu þeirra. Marx dró hins vegaraðra ályktun af
því afbrigði vinnuverðmætiskenningarinnar sem hann að-
hylltist og var rýmri í fræðilegum skilningi en kenning
annarra klassískra hagfræðinga. Af kenningunni dróhann
þá ályktun að skynsamlegasta skipan efnahagsmála væri
allsherjarþjóðnýting og afnám hins frjálsa markaðar. Á
því leikur ekki vafi að ályktanir Marx voru fullkomlega
rökrænar miðað við þær forsendur sem hann gaf sér. Ef til
er mælikvarði á það utan við markaðinn hvernig fram-
leiðsluöflin verði best nýtt, til dæmis það vinnumagn sem
fer í að framleiða vöru, er ekkert því til fyrirstöðu að fela
opinberum aðilum ákvörðunarvald í efnahagsmálum. Ef
það eru hins vegar þarfirnar sem ákvarða verðgildi eða
virðið, eins og Vínarskólinn hélt fram, verður þekking á
þörfunum frumskilyrði þess að framleiðsla og þarfir verði
samræmdar. Allir voru hagfræðingarnir þó sammála um
að slík samræming sé markmið efnahagsstarfseminnar.
Tengsl kenninganna
Tengslin á milli huglægu virðiskenningarinnar og
kenningar von Mises um að skynsamleg nýting fram-
leiðsluafla í miðstýrðu sósíalísku hagkerfi sé ómöguleg ættu
nú að vera ljós. Markaðurinn ereina boðmiðlunarkerfið sem
getur gefíð upplýsingar um hverjar þarfír og smekkur fólks
eru. Þótt neysluvöru sé dreift á markaði í miðstýrðu hagkerfí
leysir það ekki vandann því enginn markaður er þar fyrir
framleiðsluþættina sjálfa. Þarhafa fyrirtækin og stjómendur
þeirra því enga viðmiðun eða markmið sem eru sambærileg
við gróða og tap á frjálsum markaði. Af hlýst stöðug hætta
á offramleiðslu á sumum vömm á meðan aðrar skortir. Þetta
gerist ekki endilega vegna illvilja valdhafanna, helduroftog
jafnvel aðallega vegna skorts þeirra á nauðsynlegum upp-
lýsingum um þarfir markaðarins. I miðstýrðu hagkerfi em
þaðóhjákvæmilegaþarfirogsmekkurvaldhafannasemráða,
ekki þarfír fólksins. Þetta skýrir líka eftir kenningum von
Mises (og síðar Hayeks) hví öll stjórnkerfi byggð á sam-
eignarhyggjunni hafa reynst vera einræðis- og ógnarstjómir
í einni eða annarri mynd. Þar sem ekki hafa allir sömu þarfír
og smekk og stjómarherrarnir verður að koma því til leiðar að
allir verði steyptir í þeirra mót svo nauðsynleg samræming
fáist. Af þessum sökum verður einnig nauðsynlegt að telja
fólki trú um að stjómarherrarséu óskeikulir. Öll andstaða við
og gagnrýni á stjómvöld ógnar kerfínu og slíkt verður að
berja niður með harðri hendi.
Baráttumönnum hættirhins vegarstundum til að setja
fram fullyrðingar sem ekki standast ströngustu
vísindalegar kröfur. Þannig deildu margir á von Mises
fyrir þá staðhæfingu að sósíalískt hagkerfi leiddi til öng-
þveitis og upplausnar og bentu á að slíkt kerfi hafi þrátt
fyrir allt verið rekið um margra áratuga skeið í Ráðstjórn-
arríkjunum og ýmsum löndum Austur-Evrópu. Þótt sagan
hafi nú tekið málstað von Mises er nokkur broddur í þessari
gagnrýni. í því sambandi verður þó að hafa í huga þær
forsendur sem von Mises miðaði við. Hann gerði ráð fyrir
því að markaður og notkun gjaldmiðils væru með öllu af-
numin í hinu sósíalíska hagkerfi en vörum dreift með alls-
herjarskömmtun. Okkur er einungis kunnugt um tvö dæmi
þess að slíkt hafi verið reynt. Annað er hinn svonefndi
stríðskommúnismi fyrsteftirvaldarán BolsévikaíRússlandi
árið 1917. Hitt er sú skipan efnahagsmála, sem Pol Pot
reyndi í Kambódfu eftir valdatöku Rauðu khmeranna árið
1975. Afleiðingin í báðum tilvikum var algjört öngþveiti
í efnahagsmálum, hungursneyð og ógnarstjórn. Lenín
skyldi fljótt að efnahagskerfi án markaðar er óstarfhæft.
Hann skyldi einnig að ráðstjórnin yrði ekki langlíf án innri
markaðar og viðskipta við ríki auðvaldsins ívestri. Mark-
aðsbúskapurvarþvíendurreisturíSovétríkjunum snemma
á þriðja áratugnum með NEP-stefnu Leníns. Stjórn Pols
Pots hélt aðeins velli í fjögur ár í skjóli skefjalausrar
grimmdar og voðaverka. I löndum Austur-Evrópu var á
tímum kalda stríðsins stuðst við markaðinn sem dreifing-
arkerfi að meira eða minna leyti í tilraun til að afstýra því
öngþveiti í efnahagsmálum sósíalísku ríkjanna sem von
Mises taldi óhjákvæmlegt miðað við forsendur sínar. Nú
er nokkuð um liðið síðan sóslíalistastjómir hurfu frá völdum
íausturvegi. Þótttekisthafiaðhaldarekstri hins sósíalíska
hagkerfis saman um skeið með hervaldi og kúgun virðist
efnahagsástand í þeim heimshluta, eftir tæplega hálfrar aldar
sósíalisma, renna stoðum undir kenningar von Mises.
Að vísu er enn umdeilt hvort hin ófullkomna þjónusta
viðneytendurísósíalískumríkjumhafi veriðóhjákvæmileg
afleiðing hins sósíalíska hagkerfis eða eigi aðeins rætur að
rekja til misheppnaðrarframkvæmdar. Þótt telja megi von
Miseseindreginnfylgismann fyrri skoðunarinnargerðihann
þeirri spurningu ekki afgerandi skil í ritum sínum. Læri-
sveinn hans, Hayek, hefur hins vegar sett fram röksemdir
fyrir því að markaður, sem fullnægja eigi því hlutverki svo
að viðunandi sé að samræma neysluþarfir og framleiðslu,
geti aðeins þrifist þar sem séreignarréttur á framleiðslu-
tækjum sé viðurkenndur. Að líkindum eru kenningar von
Mises um sósíalismann ekki eins umdeildar nú, eftir hrun
sósíalismans í okkar heimshluta, og áður. Mörgum finnst
þó eflaust nóg um aðrar efnahagskenningar hans, svo sem
einarða andstöðu hans við hvers konar ríkisafskipti önnur
en þau er miða að því að halda uppi lögum og rétti og
tryggja óhefta starfsemi markaðarins. Segjamáaðíþessum
efnum gangi hann öllu lengra en þeir Hayek og annar
kunnasti frjálshyggjumaður tuttugustu aldar, bandaríski
hagfræðingurinn Milton Friedman. Hvað sem öðrum ágr-
einingi líður munu þó flestir sammála um að von Mises eigi
heiðurinn af því að hafa með bók sinni um sameignarkerfið
hafið á fræðilegum grundvelli umræður um það að hvaða
leyti sé unnt að samræma framleiðslu og þarfir neytenda í
miðstýrðu hagkerfi sem hefur verið eitt af megin deilu-
efnum í stjórnmálum þessarar aldar.
30